«Ինձ համար գրելն ապրելու միջոց է». Յուն Ֆոսեին հանձնվեց գրականության Նոբելյան մրցանակը

Հոկտեմբերի 5-ին գրականության ոլորտում Նոբելյան մրցանակը ստացավ նորվեգացի գրող, բանաստեղծ և դրամատուրգ Յուն Ֆոսեն։ Յուն Ֆոսեին անվանում են ժամանակակից Իբսեն։ Այսօր նա նորվեգական գրականության առաջին դեմքն է, Սկանդինավյան խորհրդի գրական մրցանակի, Իբսենի մրցանակի դափնեկիր է։ Ֆոսեի վեպերը թարգմանվել են ավելի քան 40 լեզուներով, նրա հետ աշխատել են մեծանուն Թոմաս Օստերմայերը և Ռոբերտ Ուիլսոնը։ Բրիտանական Synectics վերլուծական գործակալությունը Ֆոսեին ներառել է հարյուր կենդանի հանճարների շարքում։ Այժմ նա վարում է մեկուսացված ապրելակերպ, աշխատում է մենության մեջ։

«Երկու գրողներ կան, որոնց ազդեցությունը ես կրել եմ, և իմ ստեղծագործությունը համարում եմ երկխոսություն նրանց հետ։ Մեկը Սեմյուել Բեքեթն է։ Պատահական չէ, որ իմ առաջին և, թերևս, ամենահայտնի պիեսը կոչվում է «Ինչ-որ մեկը գալու է»։
Մյուսը Տարջեյ Վեսսոսն է։ Նրա լավագույն վեպը համարում եմ «Թռչունները»։ Ինձ համար գրելն ապրելու միջոց է, սա, ըստ էության, իմ կյանքն է։ Ես երբեք չեմ ապրել ստեղծագործական փակուղի, ոգեշնչման պակաս, ընդհակառակը, ինչ-որ բան ինձ միշտ ստիպում է գրել: Անկասկած, պիես գրելն ու արձակ գրելը բոլորովին տարբեր բաներ են։ Դրամայի մեջ գլխավորը չասվածն է։ Վեպում կարևոր է նաև չասվածը, բայց բոլորովին այլ կերպ։ Ես ժամանակներ եմ ունեցել, երբ գրել եմ արձակ, եղել են ժամանակաշրջաններ, երբ գրել եմ պիեսներ։ Հիմա ես արձակ եմ գրում։ Այս փոփոխությունն ինձ համար ձեռնտու է. երբ հոգնում եմ մի ժանրից, անցնում եմ մյուսին»,-Յ.Ֆ.։

Գրողն արժանացել է Նոբելյան մրցանակի՝ «անարտահայտելին արտահայտող նորարարական պիեսների և արձակի համար»։ Ի՞նչ է թաքնված այս ձևակերպման հետևում։

Ֆոսեն գրականության մեջ իր առաջին քայլերն արել է դեռևս 70-ականներին, բայց նրա դեբյուտային աշխատանքը՝ «Կարմիր, սև» վեպը, լույս տեսավ միայն 1983 թվականին։ «Լավ գրականությունն ինքնին լավն է»,- կրկնել է գրողը և մինչ օրս հավատարիմ է մնում իր խոսքին։ Զուսպ ու ամաչկոտ Ֆոսեն վստահ է, որ գրականությունը աշխարհի հետ խոսելու, իրեն ներկայացնելու միակ հնարավորությունն է։ Այս մոտեցումը նորվեգացու աշխատանքները բացարձակապես յուրահատուկ են դարձնում։ Գրողը շարունակում է Ջոյսի և Վուլֆի ավանդույթները։ Ֆոսեին մեծ հռչակ են բերել նաև պիեսները։ Նորվեգիայից դուրս Ֆոսեն հայտնի է հիմնականում որպես դրամատուրգ: Ինչպես արձակում, այնպես էլ պիեսներում, նորվեգացին օգտագործում է կրկնության սկզբունքը։ Հերոսների նույն տողերը բազմիցս են հնչում, իսկ տեքստի որոշ հատվածներ նույնիսկ բանաստեղծություններ են հիշեցնում։

«Ես գրում եմ ոչ թե կենդանի լեզվով, այլ նոր նորվեգերենով, այն կազմված է տարբեր բարբառներից։ Այս լեզվով ոչ ոք չի մեծանում, մանկության տարիներին ոչ ոք չի խոսում: Այս լեզվով խոսում են թատրոնում և հեռուստատեսությամբ։ Այս լեզվի կարևոր հատկությունը նրա կառուցվածքն է։ Հենց դա է, որ այս լեզուն շատ հարմար է դարձնում թատրոնին։ Եվ, ի վերջո, դա շատ լավ գրված լեզու է։ Իհարկե, եթե դուք ծայրահեղ ռեալիստ կամ նատուրալիստ չեք, ապա դա ձեզ համար չէ: Այս լեզուն որոշակի հնարավորություններ է տալիս ստեղծագործելու համար»,-Յ.Ֆ.։

                      Ձևը փոխարինում է բովանդակությանը... և հաղթում

 Սյուժեն կառուցելիս Ֆոսեն հավատարիմ է մնում իր կանոններին՝ իրադարձությունների հաջորդականությունը սակավ է, գործնականում չկան բեմական ուղղություններ, իսկ կոնֆլիկտները կառուցված են առօրյա իրավիճակների վրա։ Դրամատուրգը խոսում է սովորական մարդկանց մասին, որոնց հիմնական խնդիրներն ընտանեկան հարաբերություններն են՝ սերը, խանդը, մտերիմների հետ ընդհանուր լեզու գտնելու փորձերը։ Գրողի նշանավոր «Եռագրությունն» արժանացավ քննադատների հիացական գնահատականներին և ստացավ Սկանդինավյան խորհրդի գրական մրցանակին։ Այն Բուքերյան մրցանակի սկանդինավյան համարժեքն է։ Իսկ մեկ այլ նշանավոր ստեղծագործություն է «Սեպտոլոգիա» վեպը։ Վեպի վերաբերյալ The Guardian-ը գրել է՝

«Վեպում ներդաշնակորեն համադրվում են առօրյան ու էքզիստենցիալը, ներկան ու անցյալը, որոնք ստեղծում են իսկապես հուզիչ, բազմակողմանի և շատ կարևոր գործ բոլորի համար։ Նման անսպասելի կերպով բարձրաձայնելով հավատքի թեման՝ նա կարծես մեզ համար բացահայտում է գոյության էությունը»։

Իսկ պիեսները շատ կարճ են, հերոսների երկխոսությունները բանաստեղծություններ են հիշեցնում։ Գործնականում չկան կետադրական նշաններ: Ըստ հեղինակի՝ թատրոնի կախարդանքն այն է, որ տեղի է ունենում մի բան, որը միավորում է բոլորին՝ և՛ դերասաններին, և՛ հանդիսատեսին միաժամանակ գեղագիտական ​​և էթիկական փորձառության մեջ, «երբ հրեշտակը քայլում է բեմի վրայով»։

«Ես ինքս ինձ համար դրամայի գիտակցված տեսություն չեմ մշակել, բայց բավականին շատ էսսեներ եմ գրել թատրոնի մասին, որտեղ առաջարկել եմ որոշ տերմիններ, ինչպիսին է «լուռ խոսք»-ը, ահա թե ինչ եմ ես անվանում լռության և դադարների բաղադրիչը թատրոնում: Բայց ընդհանուր առմամբ ի սկզբանե հակաթատերական էի։ Որովհետև ես հասկացա, որ ժամանակի ընթացքում ականավոր ճանաչված դրամատուրգները թատրոն էին գալիս մի բանով, որը թատրոնը չուներ մինչև իրենց գալը։ Եթե ​​ի սկզբանե սիրում եք թատրոնը և վարժվել եք դրան, ապա ձեզ համար դժվար է ինչ-որ նոր բան բերել այնտեղ։ Երկար տարիներ ուսումնասիրել եմ գրականագիտություն և փիլիսոփայություն, գրել եմ թեզ վեպի տեսության վերաբերյալ։ Ես այնքան շատ բան սովորեցի, որ հետո երկար տարիներ ամեն կերպ փորձում էի մոռանալ այս բոլոր տեսությունները, հեռանալ դրանցից»,-Յ.Ֆ.։

Թարգմանիչ և սկանդինավյան գրականության մասնագետ Օլգա Դրոբոտն ասում է, որ նորվեգացու կարճ, պարզ, բայց միաժամանակ բարդ սյուժեներում մի տեսակ հոսող երաժշտական տարածություն կա, որից անմասն չի մնում նաև հեղինակն ինքը։

«Յուն Ֆոսեն նորվեգացի հեղինակներից երկրորդն է Իբսենից հետո։ Նա խոսում է կրքի և մահվան մասին, և նա փնտրում է դրանց մեջ հավերժական իմաստ, ուստի գրում է անջատվածությամբ և միաժամանակ կարեկցությամբ, և դա հազվագյուտ հմտություն է: Եթե ​​հիշենք, որ Ֆոսեն Աստվածաշնչի թարգմանիչ է, շատ բան մեզ համար ավելի պարզ կդառնա։ Նրա գրածը հիմնված է յուրաքանչյուր բառի իմաստով ծանրաբեռնելու ունակության վրա, որտեղ բառը չի խորտակվում, այլ ձգվում է՝ դուրս բերելով նոր իմաստներ: Նա կենտրոնանում է տեքստի մեղեդու և ռիթմի վրա՝ փորձելով փոխանցել զգացմունքները։ Հեղինակային ձայնը սահուն հոսում է հերոսների մտքերը կրկնվում են, կարծես բարդ երաժշտական ​​կերպարներ են դուրս գրում»,-Օ.Դ.։

Ֆոսեի ստեղծագործություններում հետևելով հերոսներին՝ ընթերցողը ստիպված է կտրուկ շարժվել ժամանակի և տարածության մեջ։ Նրա հերոսները խոսում են կարճ, հաճախ կրկնում են նույն բաները, նորից հարցնում։ Այս մարդիկ շփոթված են, վախեցած, հոգնած: Դրան միանում է նաև բնությունը՝ անձրև է տեղում, ցուրտ է, փրկության ճանապարհ է պետք գտնել։

Գեղեցիկ, սառը, մառախլապատ պատկերները փոխկապակցվում են գոյաբանական ու առօրեական հարցերի՝ հասնելով էսթետիկ կատարումին։ Սկանդինավյան բնությունն ու խորհրդավոր շունչը միահյուսում են վեպերի հերոսների մտորումները։ Ֆոսեն հայտնի է նաև նրանով, որ մասնակցել է Աստվածաշնչի նորվեգերեն թարգմանության ստեղծմանը։ Այդ փորձառությունը չէր կարող չնկատվել գրական կյանքում։ Տեքստի կառույց, բառերի ուժ, արձակի մեջ պարփակված պոեզիա գնոստիցիզմ՝ միստիցիզմով խառնված, արդյունքն ակնառու է։

Ալմաստ Մուրադյան