Լյուդմիլա Ուլիցկայա․ Նեոհեթանոսությունը՝ ներսում

Մարդիկ ընդհանուր մեղքի զգացմամբ շատ ավելի ամուր են շաղկապված միմյանց, քան սիրային կապերով։ Ընդհանուր, խմբային մեղքը նվազեցնում է անձնականի մասնաբաժինը՝ աննշան, փոքր չափերի հասցնելով այն։ Դրա համար էլ շատ համոզիչ կոտորակ է ստացվում․ համարիչում՝ մեկ, իսկ հայտարարում՝ մի քանի հազար, միլիոն։ Որքան մեծ բանակ է հանցանք գործում, այնքան կարծես քիչ պատասխանատվություն է ընկնում յուրաքանչյուր մարդու վրա։ Եվ մենք՝ ահռելի թվերի աշխարհում ապրող մարդիկս, ինքներս մեզ մխիթարում ենք այդ կեղծ հաշվապահությամբ, մինչդեռ հաշիվն այլ կանոններով է գնում՝ դու և քո խիղճը։ Եվ ոչ մի կոտորակ։ Եվ ոչ մի արդարացում, որը տանում է դեպի այն, որ շատ մարդ էր կանգնած ամբոխում․․․ Հանցանքը հաճախ մասսայական է լինում, ապաշխարանքն իր էությամբ անհատական է։

Միասին վերցրած բոլոր գիտությունների՝ կենսաբանության, հոգեբանության, ինֆորմատիկայի, համակարգչային գործի՝ իր ամենալայն ըմբռնմամբ,  հաջողությունները հանգեցրել են նրան, որ անհատի՝ ամբողջական «Ես»-ի հասկացությունը ինքնին ճեղք է տվել, քայքայվել և մինչև իսկ ընդհանուր առմամբ կասկածի տակ առնվել։ Ի՞նչն է նրա կրողը․ գեների հաջորդականությո՞ւնը, դժվար հաղթահարելի խի՞ղճը, անորսալի հոգի՞ն, թե՞ աստվածային կայծը, որը ներդրվում կամ պարտքով տրվում է մի կտոր կենդանի մսին և բոլորովին դրան չի պատկանում։

Եթե փակագծերից դուրս բերենք «Ես»-ի այն մասը, որը նաև կենդանական աշխարհին է բնորոշ, այսինքն՝ ինքնապահպանման և սերնդի շարունակման բնազդների ամբողջությունը, ո՞րն է, ըստ էության, մարդու մեջ եղած մարդկային բաղադրիչը։ Ինքնագիտակցման ունակությո՞ւնը։ Կրոնական զգացո՞ւմը (մինչև մոտ ժամանակներս այդպես էլ կարծում էի, սակայն վերջերս փղերի կյանքի մասին ֆիլմ դիտեցի և տարակուսեցի․ ինձ թվաց, թե նրանց մոտ էլ կրոնական վերաբերմունքի նշույլներ կան առնվազն մահվան նկատմամբ)։ Միգուցե ալտրուի՞զմը[1] (եթե մեր սեփական երեխաների պաշտպանությունը չդիտարկենք որպես ալտրուիստական գործողություն)։ Թե՞ վերոհիշյալ դժվարսահմանելի խիղճը, որը բարոյականության չափման գործիք է հանդիսանում։

Սակայն եթե բարոյականությունն առանձնացնենք որպես չափանիշ, որը մարդուն տարբերակում է կենդանուց, ապա մարդկության մեծ մասը դասակարգումից դուրս կմնա։ Ընդ որում՝ խիստ կարևոր է, որ բարոյական վարքականոնը ընդհանուր չէ․ տասը պատվիրանները չեն տարածվում ամբողջ մարդկության վրա․․․ Առաքինության և անառակության այլ ծրագրեր գոյություն ունեն․․․ Այստեղ հեշտությամբ մոտենում ենք Վոլտերի[2] «բնական կրոնին», որի պնդմամբ՝ գոյություն ունի էթիկայի և կրոնի բնական հիմք։

Նման ուղիով շատ կարևոր թեմայի ենք մոտենում՝ նրանց փոխհարաբերություններին, ովքեր իրենց քրիստոնյա են կոչում, նրանց հետ, ում հեթանոս են համարում։

Այսպիսով՝ մենք ձեզ հետ պատկանում ենք այն աշխարհին, որը գոնե տեսականորեն համարում է, որ տասը պատվիրանները բարոյականության հիմքն են։ Հանուն արդարության պետք է հիշել, որ ԽՍՀՄ-ում նույնիսկ ամենաանխիղճ ժամանակներում տասը պատվիրանները չեն վերացվել․ մի փոքր փոփոխված կերպով պահպանվել էին «Կոմունիզմ կառուցողների բարոյական կոդեքսում»։ Ո՛չ ֆաշիստական, ո՛չ կոմունիստական ռեժիմների կողմից այդ բարոյական վարքականոնները չէին մերժվում, բայց, այնուամենայնիվ, XX դարի աննախընթաց ռազմական կոնֆլիկտը տեղի ունեցավ այն երկրների միջև, որոնք ձևականորեն պատկանում էին քրիստոնեական աշխարհին։ Միլիոնավոր մարդիկ՝ հիմնականում եվրոպացիներ՝ մեծամասամբ քրիստոնյա, ներքաշվեցին այդ կոնֆլիկտի մեջ։ Մի կողմ թողնենք պատմության այնպիսի վաղեմի դրվագներ, ինչպիսիք են խաչակրաց արշավանքները կամ հակառեֆորմացիան․․․

Պետք է խոստովանենք, որ կա՛մ հավատն առ Քրիստոս՝ որպես քրիստոնեության հիմք, բարոյական վարքի երաշխիք չէ, կա՛մ էլ այն՝ հավատը, չի էլ եղել։ Իսկ ի՞նչ է քրիստոնեությունը, եթե դրանից դուրս բերենք այդ բաղադրիչը։ «Ձայն հանող պղնձի կտոր և զնգացող ծնծղա»[3]․ վաղուց է այդ մասին ասված։ Այսինքն՝ ծես, արարողություն, ազգագրություն։ Ճիշտ նույնը, ինչ ունի այն զանազան հավատալիքներից յուրաքանչյուրը, որոնք մեկ ընդհանուր անվամբ կոչում են «հեթանոսություն», և որոնց մեծ քանակությամբ վատ բաներ են վերագրում ՝ երբեմն իրավացի, հաճախ անիրավացի, բայց միշտ առանց խորամուխ լինելու նրանում, թե ինչ է իրենից ներկայացնում քրիստոնեությանը խորթ հավատալիքը։

Հակադրելով այդ երկու երևույթները՝ ոչ միշտ ենք հասկանում, թե ինչ չափով է ժամանակակից քրիստոնեությունն իր մեջ կրում հեթանոսությունը, և որքանով է քրիստոնեությունն իր պրակտիկ գործունեության մեջ խթանում նեոփիլիսոփայության զարգացմանը։ Բացի փոխադարձ ժխտումից՝ էլ ի՞նչ լարման թելեր են կապում այս երկու հակադրվող գաղափարախոսությունները։

Հումանիտար գիտության աշխարհում, ինչպես արվեստի աշխարհում, հազվադեպ է որևէ մեկին հաջողվում կոնկրետ խնդիր հստակ ձևակերպել և լուծել։ Բայց նույնիսկ խնդրի մատնանշումն իր արժեքն ունի։ Այստեղ խոսքը խնդրի լուծման մասին չէ․ որքա՜ն անպատասխան հարցեր կան մեր աշխարհում, չլուծված խնդիրներ և հարցեր, որոնք մեր հնարավորությունների շրջանակում անլուծելի են։ Շատ դեպքերում խնդրի ընդհանուր նկարագիրն ինքնին, նույնիսկ առանց դրա լուծումը գտնելու հույսի, օգտակար է լինում։

Նմանատիպ թեմաներից մեկը քրիստոնեության և հեթանոսության փոխհարաբերություններն են և, եթե է՛լ ավելի սուր դնենք հարցը, քրիստոնեության և նեոհեթանոսության։

Աշխարհը, որին պատկանում ենք, իրեն քրիստոնեական քաղաքակրթություն է անվանում։ Հնարավոր է՝ ավելի կոնկրետ` հետքրիստոնյա։ Երկհազարամյա պատմության ընթացքում այդ տարածությունը, որը սկզբում շատ փոքր էր, տեղային և գավառական, աշխարհագրորեն ընդլայնվում և բովանդակայնորեն փոփոխվում էր։ Քրիստոնեականին նախորդող աշխարհը հռոմեականն էր։ Կարելի է ասել՝ հունա-հռոմեականը։ Քրիստոնեական քաղաքակրթությունը դատարկ տեղը չի ծագել, նախորդող սերունդների շատ արժեքներ յուրացվել են, վերամշակվել, հարմարեցվել։ Շատ անառակություններ ժառանգվել են։ Հռոմեական քաղաքակրթությունը շատ առումներով չափազանց հանդուրժողական էր, հենց դրա ժամանակաշրջանում են մշակվել պետության, իրավունքի, օրենքի, հասարակական հաստատությունների թեմաները, և շատ հայտնագործություններ, որոնք վերաբերում էին քաղաքականությանն ու պետական կառուցվածքին (այդ թվում նաև ժողովրդավարությունը, որի մասին վերջին տասնամյակներում շատ է խոսվում) արվել են քրիստոնեությանը նախորդող հենց այդ շրջանում։

Հռոմն ամբողջացրել է հսկայական կայսրության մեջ մտնող ժողովուրդների կրոնական հայեցակետերը։ Ժողովուրդները մտնում էին կայսրության կազմի մեջ, իսկ նրանց աստվածությունները համալրում էին հռոմեական պանթեոնը, որում իրենց տեղն էին գտնում և՛ եգիպտական, և՛ փոքրասիական աստվածությունները։

Մերձավոր Արևելքում լարված կոնֆլիկտ տեղի ունեցավ․ միաստվածություն դավանող փոքրիկ ժողովուրդը գոռոզաբար հրաժարվեց նման հարմարավետ սկզբունքից․ աստվածությունների ընդհանուր խումբ կընդունենք ձեր աստծուն, եթե նեղություն կրեք և ձեր տաճար ընդունեք մեր աստվածներին․․․ Այն տարիներին Պաղեստինում պատերազմները ոչ այնքան հակահռոմեական (Հռոմի քաղաքացի լինելը հարմար էր, շահավետ և հարգի) բնույթ էին կրում, որքան կրոնապաշտպանողական։ Հրեաները ձևական պարտություն կրեցին և երկար ժամանակով կրոնական ընդհատակ անցան՝ փրկելով անկոտրում միաստվածությունը։ Պատմությունը հայտնի է։

Քրիստոնյաները հրեաներից ժառանգել են անհաշտելիությունը օտար աստվածների հետ չհաշտվելը։ Նրանք հանդուրժող չէին, ինչի համար իրենց արյամբ էին պատասխան տալիս, Միասնական Աստծո հավատքի համար բազում տանջալից մահեր գիտենք։ Նրանք արհամարհում էին հեթանոսական պանթեոնի վազվռտուքը։ Որոշակի առումով ոչ թե նրանց էին պատերազմ հայտարարել, այլ իրենք էին հայտարարել։ Եվ հաղթեցին․ Հռոմեական կայսրությունը, փոխելով անվանումը, մայրաքաղաքը, սահմանները և լեզուն, IV դարից սկսած՝ Կոստանդիանոս կայսեր օրոք, իրեն հռչակեց քրիստոնյա։ Այն, թե որքանով էր այդ պաշտոնական հայտարարությունը համապատասխանում իրականությանը, վիճելի հարց է։

Վրա հասավ հեթանոսության՝ քրիստոնեության ընդերքում գոյատևելու բազմադարյա ժամանաշրջանը։ Այն ժամանակից ի վեր, ինչ իրենց Քրիստոսի աշակերտներ համարող հրեաների փոքր խումբը դադարեց հրեականության ներսում առանձին խումբ լինելուց, բաժանվեց հրեական արմատից, կազմավորվեց որպես քրիստոնյաների եկեղեցի և սկսեց իր քարոզչությունն աշխարհում, դռները բացվեցին օտարազգիների համար, քրիստոնեության կրակը բռնկվեց ամբողջ աշխարհով մեկ, հեթանոսությունը քրիստոնեության մեջ հորդեց, դրա ամենանվիրական խորքերը ներթափանցեց, և այսօր մտավոր մեծ ջանքեր են պահանջվում, որպեսզի սահմանվի ոչ թե արտաքին, այլ ներքին սահմանը․ որտեղ է ավարտվում մեկը, և սկսվում մյուսը, որտեղ են դրանք միահյուսվում և ընդհանրապես չեն կարող տարանջատվել։ Բայց հենց այս պահից սկսած քրիստոնեությունը դարձավ ունիվերսալ[4]՝ բառի հռոմեական իմաստով։

«Այլևս չկա հրեա, ոչ էլ՝ հեթանոս»[5], - վստահեցրեց առաքյալը։ Չկան տոհմ, ընտանիք, այսինքն՝ արյունակցական նախապատվություն, չկա տեղային աստվածություն, իսկ թագավորն աստված չէ։ Միայն Քրիստոսն է, որ բոլորին Աստված է, բոլորին՝ Հայրենիք։

Ի դեպ, այստեղից է ծնվում հակահայրենասիրական տրամաբանությունը․ աստվածային սկզբունքները, այսինքն՝ սիրո և արդարության, վեր են խմբային շահերից, այսինքն՝ ազգային, պետական, կաստայական, ընտանեկան․․․ Ներողություն եմ խնդրում այդքան ակներև բանի հիշատակման համար։

Եթե քրիստոնեությունը հետևողական լիներ, չէինք տեսնի այն պատերազմներից և ոչ մեկը, որոնք ոչնչացնում են մարդկությունը Քրիստոսի ծննդից մինչ այսօր։

Եթե որակավորված  պատմաբանը կամ տնտեսագետը փնչացնելով ասի, որ ոչ մի կրոնական պատերազմ չկա և երբեք էլ չի եղել, դարերից ի վեր պատերազմներ են մղվել տարածքների, իշխանության, ազդեցության համար, վախենամ՝ փաստարկների ճնշման տակ պետք է համաձայնեմ։ Այնուամենայնիվ, այսօր դժվար է որոշել, թե որտեղ է ավելի շատ վնաս հասցվել՝ միջքրիստոնեակա՞ն պատերազմներում, թե՞ հեթանոսների՝ բոլոր հավատքների հնդկացիների, կղզեբնակների, ավստրալիացիների, աֆրիկացիների դեմ պատերազմներում։ Հնդկաստանցիների մասին ևս կարելի է հիշատակել։ Քրիստոնեությանը անհաղորդ տարածքում է հայտնվում մարդկության մեծամասնությունը՝ Հնդկաստան, Ճապոնիա, Չինաստան, Աֆրիկայի մեծ մասը։

Քրիստոնյաները սովորորաբար բացասաբար են վերաբերվում հեթանոսությանը։ Բնական է։ Եթե երկու հազար տարվա ընթացքում միմյանց նկատմամբ հանդուրժողականություն չի ձևավորվել նույնիսկ քրիստոնեական միջավայրում, եթե տարբեր ուղղությունների քրիստոնեական եկեղեցիների բազմազանությունն ինքնին (համախոհության բացակայության հայտանիշ) երկպառակության և կրոնական պատերազմների աղբյուր է հանդիսացել, էլ ի՞նչ ասենք «հեթանոսական» որակվող արտաքին աշխարհի հետ հարաբերությունների մասին։

Քանի դեռ ուղղափառների և կաթոլիկների, ուղղափառների և ունիատների, բապտիստների, ավետարանիչների միջև շարունակվում էր (և շարունակվում է) կրոնական լուռ պատերազմը, նոր սերունդը, ուղի փնտրելով, հայացքն ուղղում է դեպի Արևելք՝ դեպի բուդդայականություն, դաոսականություն, հինդուիզմ։ Եվ պատճառը բավականին ակնհայտ է․ քրիստոնեական կյանքի պրակտիկան խիստ տարբերվում է դրա տեսությունից։

Այս ամենը քրիստոնեության խորը ճգնաժամի մասին է վկայում։ Ինչպես միշտ դժվար է ասել՝ որտեղ է այստեղ պատճառը և որտեղ՝ հետևանքը․ անկասկած, սա հենց այն դեպքն է, երբ պատճառահետևանքային կապը սկսում է տեղապտույտ տալ, բայց և այնպես քրիստոնեությունը, հասարակական նշանակություն ձեռք բերելով, կորցնում է ներքին ուժն ու գրավչությունը, և դրա պատճառներից մեկը քրիստոնեական ունիվերսալիզմի համատարած նենգափոխումն է ազգային քրիստոնեությամբ։

Քրիստոնեությունը, որը հերքում է երկրային Հայրենիքի գաղափարը և ձգտում երկնայինին, ավելի հաճախ է փոխարինվում տնային, ծագումնաբանական քրիստոնեությամբ։ Պատմության մեջ բազում դարերի ընթացքում տեղական հավատալիքների յուրացում էր տեղի ունենում, առասպելական և մշակութային հերոսները հաճախ սրբերի շարքին էին դասվում, տիեզերական ցիկլերի հետ կապված տոները ուղղափառ եկեղեցու տասներկու գլխավոր տոների հետ միասին մտնում էին եկեղեցական ոլորտ, և այդ ամենը ոչ մի վտանգ չէր ներկայացնում եկեղեցու համար այնքան ժամանակ, քանի դեռ գոյություն ուներ քննադատող զանգվածը, և այդ քննադատող զանգվածը շարունակում էր մնալ Քրիստոսի ուսմունքը։

Լեռան քարոզը՝ այդ ուսմունքի միջուկը, հետին պլան է մղվում։ Նույնիսկ չեմ հանդգնում ասելու, թե կոնկրետ ինչով է այն փոխարինվում։ Այն բանի վերլուծությունը, թե որքանով է «հեթանոսությունն» արմատավորվել եկեղեցու ամենօրյա կյանքում, իմ խնդիրը չէ։ Սակայն հենց նկատի առնելով հեթանոսական հատկանիշների ներթափանցումը քրիստոնեական գիտակցության մեջ՝ հեթանոսության հետ այս պայքարում եկեղեցին անզոր է դառնում։ Եթե սա որպես խնդիր է դիտարկվում․․․

Փաստը բավականին ակներև է․ երիտասարդության համար եկեղեցին պակաս գրավիչ է դառնում։ Ինձ անհանգստացնողն այն չէ, որ մեր երեխաները բուդդայականության և դաոսականության կողմն են հակվում․ այդ կողմում նրանք ո՛չ ագրեսիայի, ո՛չ ատելության կբախվեն։

Սակայն երբեմն կրոնական ճշմարտացիության որոնումը մարդկանց բոլորովին այլ տեղեր է տանում, և ոչ միշտ են այդ տեղերը չեզոք լինում։ Նախկին ԽՍՀՄ-ի բազում տարածաշրջաններ համակած նեոհեթանոսական շարժման մերօրյա ծաղկումը շատ ակներև հայտանիշ է։

Նորից ռասսայական տեսություններ են երևան գալիս․ ուկրաինացի ազգայնականներն արդեն համարյա ապացուցել են, որ Զարատուստրան[6] և Նիցշեն[7] ուկրաինական ծագում ունեն, և նույնիսկ ուկրաինական մարդակապիկ են գտել։ Մարդկության ոսկե դարը, որը վաղ հողագործական և անասնապահական ժամանակաշրջանում տոնում էին ուկրաինացի արիացիները, ինչպես իրենք են կարծում, հրեաներն ու քրիստոնյաներն են խեղաթյուրել։ Մարի Էլ հանրապետությունում[8] ձիերի, ցուլերի և ընտանի թռչունների զոհաբերության, սրբազան պուրակների պաշտամունքն է վերստեղծվում, Թաթարստանում և Ուդմուրտիայում ոչխարների զոհաբերությունն է վերածնվում։ Ոչխարներին, պետք է խոստովանեմ, այնքան էլ չեմ խղճում․ այսպես թե այնպես նրանց կուտեն։

Վաղ 60-ականների սերնդին եմ պատկանում, ինչից հետևում է, որ երիտասարդությունս քաոսային ընթերցումների և կյանքի ուղու փնտրտուքների մեջ է անցել, իսկ աշխարհընկալման ձևավորումը փազլ խաղալու նման մի բան էր, որի ընթացքում որպես կառուցողական հումք էին ընտրվում այն աղյուսիկները, որոնք դուր էին գալիս, և մի կողմ էին նետվում նրանք, որոնք դուր չէին գալիս։

Բոլորս մի մարդու նման ատում էինք մարքսիզմը, բայց նեղություն չէինք կրում Մարքսին կարդալու։ Չգիտեմ՝ ավելի կսիրեի նրան, թե ոչ, եթե կարդայի, բայց հույժ կարևոր բաներ ձեռքից ձեռք էինք ստանում՝ բանավոր կերպով, մասնավոր զրույցներում, «պոկովի օրացույցի» ձևով, ինչպես ասում էր Նադեժդա Յակովլևնա Մանդելշտամը[9]։

Նման պայմաններում ամբողջական աշխարհընկալման ձևավորման մասին խոսք անգամ չէր կարող գնալ։ Այդ «խոհանոցային կրթության» հետքերը մեզանից շատերը մինչև հասուն տարիք են հասցրել։ Բարեբախտաբար, ոչ բոլորը։ Փակագծերում նշեմ, որ աշխարհընկալման «ամբողջականության» մասին այսօր այլևս չեմ երազում։ Հասցրել եմ համակերպվել սեփական հնարավորություններիս թշվառության հետ։

60-ականներին տեղի ունեցավ քրիստոնեության հետ հանդիպումը, և մի քանի տասնամյակ շարունակ ապրեցի այն երջանիկ զգացմամբ, որ ունիվերսալ բանալի ունեմ ձեռքերումս, որի օգնությամբ բացվում են բոլոր փականները։  Պայմանները բացառապես բարենպաստ էին․ քրիստոնեություն քարոզող մի քանի ականավոր մարդկանց ձգողականության միջավայրում էի հայտնվել։ Ավագ սերնդի այդ մարդկանց շարքում լավագույններն էին, որոնց երբևէ կյանքում հանդիպել եմ։

Բայց նաև այլ հրաշալի մարդիկ են եղել, որոնք քրիստոնեություն չէին քարոզում, հրեաներ էին, աթեիստներ, սկեպտիկներ, ագնոստիկներ, որոնց վերաբերմունքը մտերիմ մարդկանց հանդեպ անբասիր էր։

Եվ այսօր ինձ այլևս չի թվում, թե հենց և միայն քրիստոնյաներն են լիարժեք ճշմարտացիությանը տիրապետում։ Մեր միջավայրի ատելությունն ու տգիտությունը մեր դեմ են վկայում։ Բռնությամբ լի աշխարհը մեր և Աբրահամի մյուս երեխաների կողմից է ստեղծվել։

Ապաշխարանքը, անկասկած, շատ ուժեղ և մաքրիչ բան է, բայց այն ոչ մի կերպ չի կարող գիտակցումից առաջ ծնվել։ Եվ ինքներս մեզ ու աշխարհն ընկալելու այդ աշխատանքում իր լուման է մտցնում նաև այսօրվա գրականությունը, նույնիսկ եթե այն դառը և դժվարամարս դեղ է։

[1] Այլասիրություն կամ ալտրուիզմ - ուրիշների մասին անշահախնդրաբար հոգալը և սեփական շահերը զոհաբերելու պատրաստակամություն։

[2] XVIII դարի ֆրանսիացի խոշորագույն լուսավորիչ-փիլիսոփաներից մեկը, որ  հայտնի է նաև որպես բանաստեղծ, արձակագիր, երգիծաբան, պատմաբան, հրապարակախոս, իրավապաշտպան, վոլտերականություն փիլիսոփայական ուղղության հիմնադիր։

[3] Պետրոս առաքյալի առաջին նամակից՝ կորնթացիներին ուղղված (Կորնթացիներ 13։1)։

[4] Լատիներեն universalis բառից, որը նշանակում է բոլորին պատկանող։

[5] Պողոս առաքյալի Կողոսացիներին ուղղված նամակը (Թուղթ առ Կողոսացիս 1։11)։

[6] Զրադաշտ կամ Զարատուստրա (ավեստ․՝ Zaraθuštra, պարս․՝ زرتشت, Zartošt, հուն․՝ Ζωροάστρης, մ․թ․ա․ 2 հազարամյակ), Հին Իրանի մարգարե, որը համարվում է զրադաշտականության հիմնադիրն ու Գաթերի՝ Ավեստայի հնագույն մասերի հեղինակը։

[7] Գերմանացի փիլիսոփա, մշակութային քննադատ, կոմպոզիտոր, բանաստեղծ, բանասեր, ինչպես նաև լատիներենի և հունարենի գիտակ, որի գործունեությունը հսկայական ազդեցություն է ունեցել արևմտյան փիլիսոփայության և ժամանակակից փիլիսոփայական մտքի պատմության վրա։

[8] Նիժնի Նովգորոդի և Կիրովի մարզերին, Թաթարստանի և Չուվաշիա հանրապետություններին սահմանակից հանրապետություն Ռուսաստանի Դաշնության կազմում։

[9] Ռուս գրող, հուշագիր, լեզվաբան։

Ռուսերենից թարգմանեց Էլիզա Ստեփանյանը