Ալեքսանդր Շմեման. Ուտոպիայի և Փախուստի միջև (մաս երկրորդ)

Ալեքսանդր Շմեմանը Ամերիկայի ուղղափառ եկեղեցու հոգևորական է, աստվածաբանության պրոֆեսոր: Նա ուղղափառ աստվածաբանության և պատմության վերաբերյալ մի շարք աշխատությունների հեղինակ է: Ստորև ներկայացնում ենք նրա դասախոսություններից մեկը, որ Շմեմանը կարդացել է 1981 թվականին՝ ԱՄՆ Գրինվիլլ համայնքի բնակիչների համար: 

Դասախոսության առաջին մասը կարող եք կարդալ այստեղ:

Ուտոպիական խեղաթյուրված գաղափարը, որ չարիքը չիմացության ծնունդ է, ծագում է նույն քրիստոնեական և աստվածաշնչյան սկզբնաղբյուրներից և ներըմբռնումներից։ Նույն գաղափարը, որ կրթությունը կոչնչացնի բոլոր տեսակի չարիքները, դեռևս պահպանվում է ամերիկյան հասարակական կրթության առասպելաբանության մեջ։ Սկսե՛ք տարբեր սեռական թեմաներ քննարկել երեքամյա աղջնակների հետ, և նրանք երբեք չեն անցնի այն սարսափելի արգելքների և ցնցումների միջով, որոնց միջով անցել ենք մենք։ Կրթել, կրթել, կրթել, սրտխառնոցի հասցնելու չափ կրթել, և մարդկությունը կազատվի մեղքից։

Քրիստոնեական և աստվածաշնչյան չարիքը մարմնավորվում է առաջնածին մեղքում և սատանայի կերպարում։ Սատանան ամենևին էլ անկիրթ չէ։ Սատանան ասպիրանտ չէ, որը չի պաշտպանել թեկնածուական թեզը, հակառակ դեպքում փոխզիջման կգնար Աստծո և Քրիստոսի հետ՝ մի փոքր բարիք այստեղ, մի փոքր չարիք այնտեղ․․․Ամենևին։ Սատանան ամենագետ է։ Նա ամենաիմաստունն է, նա «Լյուցիֆերն» է՝ լույսի կրողը։ Եվ ամբողջությամբ տիրապետելով աստվածային գիտելիքին՝ նա շարունակում է ասել՝ ո՛չ։ Դոստոևսկու հայտնի «Դևեր» վեպում կա հատված, որտեղ հեղինակը քննադատում է այն հանճարեղ արևմտյան գաղափարը, որ կրթությունը երջանիկ ապրելու գրավականն է։ Բոլոր մասնագետները և բոլոր մարդիկ, ավելին ու ավելին իմանալով ավելի ու ավելի մանր բաների մասին, վերջապես կմիավորեն իրենց ջանքերն ու կստեղծեն գիտության վրա հիմնված հասարակություն։ Դոստոևսկին ասում էր․ «Ու կհայտնվի սարկաստիկ ժպիտով մի մարդ, որը կնայի այս դրախտին և կասի․ «Ինչո՞ւ չուղարկել այս ամենը գրողի ծոցը»»։ Իմանալով, որ այս առաջընթացն այդքան պիտանի է, ասեպտիկ, մաքրածին, որակյալ, մարդկային իրավունքները պաշտպանող և այլն, նա կասի, որ այս ամենի պատճառն ուղղակի այն է, որ չարիքը անբանական է, այն ընդվզում է և ատելություն է առ լույս։ Իսկ այդ լույսը գրքերում չէ։ Լույսն Աստված է։

Փախուստն արմատավորված է այն գաղափարում, որ չարիքը բացարձակ է։ Այս ամենը ի մի բերելով՝ զգում ես, որ չես կարող ապրել մի այսպիսի կործանված և չար հասարակության մեջ։ Ընդամենը պետք է ազատվեք դրանից։ Հեռացե՛ք։ Մի՛ խառնվեք այս աշխարհին։ Չարիքի՝ ստրկացման մեխանիկայի մեջ ճկույթն անգամ մտցնելու դեպքում ձեր կյանքն ամբողջովին կկործանվի։

Ինչպես Ուտոպիան, այնպես էլ Փախուստը սկիզբ են առնում այն եզակի կրոնական ողղության մեջ, որը կարող ենք կոչել հրեական քրիստոնեություն։ Դժբախտաբար, համաձայնելով Ուտոպիայի և Փախուստի դուալիզմի վերաբերյալ աշխարհում գոյություն ունեցող տեսակետների հետ, իրենց հավատացյալներ կոչող քրիստոնյաները վաղ թե ուշ անձնատուր են լինում կա՛մ Ուտոպիային, կա՛մ Փախուստին։ Ըստ իս՝ հենց այստեղ մենք բախվում ենք իրական ողբերգության։ Հաճախ մտածում եմ Նոր Անգլիայում գտնվող սեմինարիայի մասին, որտեղ, հանուն 60-ականների ուտոպիզմի փառքի, հավաքվել են դասախոսներ և ուսանողներ ու ապաշխարում են Աստծուն։ Նրանց մեղքն այն է, որ չափից շատ են ժամանակ վատնել մատուռներում, աղոթել Աստծուն և մաքրել իրենց սրտերը՝ այդպիսով անուշադրության մատնելով այն ամենը, ինչն այդ ժամանակաշրջանում քարոզվում էր Հարվի Քոքսի[1] նման մարդկանց կողմից, որոնք կոչ էին անում քաղաքներ կառուցել, ազատագրել աշխարհը և այլն։ Սեմինարիայի դասախոսական կազմը և այդ ուսանողները միաձայնորեն որոշեցին փակել մատուռը։ Սեմինարը վերածվեց աստվածաբանական զրուցարանի, սեմինարների՝ նման նրանց, որոնց միջով անցել էր Փարիզը 1968 թվականի մայիսին[2]։ Այդ իրադարձություններից կարճ ժամանակ անց մեկնեցի Փարիզ, որտեղ ամենուր հանդիպում էի մարդկանց խմբերի, որոնք աընդհատ ինչ-որ բան էին քննարկում։ Գուցե դա XX դարի այն մեծ համոզմունքի ծաղրն է, ըստ որի՝ քննարկումը միշտ որևէ տեղ է ուղղորդում․․․Կարծում եմ՝ այն ոչ մի տեղ էլ չի տանում, այսինքն՝ դա իմ խիստ անձնական կարծիքն է։ Ոչ միայն այդ, այլ նաև մյուս բոլոր նմանատիպ քննարկումները ստեղծում են իրականություններ, որոնք այլ պայմաններում երբեք գոյություն չէին ունենա։ Արդյունքում քրիստոնեական աշխարհի կեսը մեղք համարեց այն, որ քրիստոնեությունը ծնել էր Սուրբ Ֆրանցիսկին կամ Բախի «Պատարագը» կամ Հենդելի «Մեսիան»՝ «Օծյալը», կամ էլ խորհրդանիշների համակարգը, որտեղ մեկ րոպեն ամփոփում է մի ամբողջ հավիտենականություն, որտեղ մարդկային ճշմարիտ կոչումը ոչ թե երջանկությունն ու հավասարությունն է, այլ ուրախությունը, հոգևոր ուրախությունը, Թաբոր լեռան վրա Քրիստոսի պայծառակերպությունը տեսնելու ուրախությունը։ Փոխարենը քրիստոնեական աշխարհի կեսը բռնվեց Ուտոպիայով, որը ես կոչում եմ «ես՝ նույնպես»։

Բոլորովին վերջերս Փարիզում էի։ Գնացի աստվածաբանական գրականության իմ սիրելի գրախանութ և մոտավորապես նման վերնագրերով գրքեր հայտնաբերեցի՝ «Սբ․ Մատթեոսի ավետարանի մարքսիստական ընթերցումներ», «Ծննդոց գրքի ընթերցումներ՝ ըստ Ֆրոյդի» և այլն։ Իհարկե, այս մոտեցումը ձևավորվել է բազում դարերի ընթացքում՝ այն ժամանակներից ի վեր, երբ մարդիկ սկսեցին մտածել, որ մարդկային բանականությունը, մարդկային իմաստնությունը կամ ուշ սիրիական քերականության իմացությունը վերջապես կօգնեն մեզ հասկանալու՝ Քրիստոսն ինչ նկատի ուներ «Երկնային արքայություն» ասելով։ Սակայն ոչ ոք չէր էլ հասկանում՝ ինչ է դա, մինչև որ բժիշկ Շնուկլեմուկլեն չգրեց իր հեղինակային եռահատորյակը տվյալ թեմայի շուրջ։

Այսօր ենթադրվում է, որ քրիստոնեությունն ուտոպիզմի անհրաժեշտություն է զգում։ Ինչի՞ համար մենք պետք է ափսոսանք։ Իմանենտի փոխարեն տրանսցենդենտությունը նախընտրելո՞ւ համար։ Երկնային թագավորության մասին վերացականորեն խորհելո՞ւ համար։ Այսօր մենք պարտավոր ենք մոբիլիզացվել և ցանկացած հնարավոր գործունեություն ծավալել՝ լինի դա «ազատագրման աստվածաբություն», «ուրբանիզմի աստվածաբանություն» թե «սեռական բավարարվածության աստվածաբանություն»․․․ «Աստվածաբանություն» բառը ժամանակին նշանակում էր «խոսք Աստծու մասին»։ Մեր օրերում այն կարող է սեռական հարաբերություններ կամ հակաբեղմնավորիչ միջոցներ նշանակող բառերի իմաստով կիրառվել։ Նման զարգացմանն ի պատասխան՝ քրիստոնյաները անձնատուր են լինում «ես՝ նույնպես» ուտոպիզմին։

Միևնույն ժամանակ իրականությունից փախչելու գաղափարը վերելք է ապրում և ամենատարբեր կերպարանքներ ընդունում կրոնում։ Մարդիկ թիկունք են դարձնում աշխարհին և խորասուզվում ամեն հնարավոր բանում։ Ուղղափառ քահանա լինելով՝ կարող եմ հետևել, թե այս ամենն ինչ կաղապար է ստանում մեր եկեղեցում։ Օրինակ՝ կան մարդիկ, որոնց բացարձակապես չի հետաքրքրում այն, թե ինչ է կատարվում աշխարհում։ Նրանք սրբապատկեր են հայտնագործել։ Կա ևս մեկ ոլորտ, ուր կարելի է փախչել իրականությունից՝ բարձր եկեղեցու, ցածր եկեղեցու[3] և միջին եկեղեցու ծիսական սովորույթների քննարկումը։ Շուրջառներ․․․ Ժամանակակից կամ արխայիկ․․․ Կարելի է լսել․ «Ճիշտ չէ։ Երրորդ դարում Արևելյան Եգիպտոսում․․․» Հաջորդիվ արդեն զգում ենք, որ պայծառակերպությունն է սկսել։ Երրորդ դարում Եգիպտոսում կամ Միջագետքում կամ այլուր՝ միայն թե ոչ Չիկագոյում, Նյու Յորքում, Լոնդոնում կամ Փարիզում։ Այն պայմանով, որ Աստվածահայտնությունը կատարվի մի ինչ-որ անհնարին երկրում։ Կապադովկիայի Կեսարիայում․․․ Օ՜, ինչպիսի՜ երաժշտականություն։ «Կապադովկիա» բառն ինքնին տպավորություն է ստեղծում, որ ճիշտ կրոնական դպրոցի հետևորդ ես։ Բավական է կրոն ներմուծել Չիկագո, և ամբողջ երազանքը, ամբողջ քաղցրությունը ․․․ ամենը փուլ կգա և կփչանա։

Այսպիսով՝ կա Հիսուսի միաբանությունը կամ Հիսուսյանները[4], որոնք, գործազուրկ ձևանալով, շրջում են Չիկագոյի փողոցներով․ այս դեպքում միանգամից վերջ է դրվում Կապադովկիային։ Կան նաև մարդիկ, որոնք կազմակերպված թափորով փախչում են Կապադովկիա։ Այս է քրիստոնեական պատասխանի ողբերգությունն առ Ուտոպիա և Փախուստ։ Հետո ի՞նչ։

Հետո ի՞նչ։ Ի՞նչ է իրականում թաքնված այս ամենի հետևում։ Արդեն նշել եմ, որ գործ ունենք միևնույն աշխարհընկալման երկու տարբեր մոտեցումների հետ. մի կողմից՝ «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը», մյուս կողմից՝ «Մի՛ սիրեք աշխարհը, ոչ էլ՝ ինչ-որ աշխարհի մեջ է»։ Մի կողմից Պողոս առաքյալն ասում էր․ «․․․մարմնից դուրս գալը և Քրիստոսի հետ լինելը ավելի լավ եմ համարում, իսկ մնալ այս մարմնի մեջ՝ առավել կարևոր է ձեզ համար» (Փիլիպ. 1:20-24)։ Մյուս կողմից նա ասում է․ «․․․ո՛չ մահը, ո՛չ կյանքը․․․չի կարող բաժանել մեզ Աստծու այդ սիրուց, որ կա մեր Տեր Քրիստոս Հիսուսով» (Հռոմեացիներ 8:38-39)։

Այժմ ասե՛ք՝ ինչպես է եկեղեցին պահպանել այս երկու աշխարհընկալումները՝ որպես մեկ ընդհանրություն։ Ինչպե՞ս է եկեղեցին մի կողմից օրեցօր հրճվում այն մտքով, որ Աստված այնպես սիրեց աշխարհը, որ Իր Միածին Որդուն զոհեց հանուն դրա, իսկ մյուս կողմից համակերպվում հետևյալ պնդման հետ․ «Մի՛ սիրեք աշխարհը, ոչ էլ՝ ինչ որ աշխարհի մեջ է»։ Փախե՛ք։ «Ձեզ համար այլևս գանձեր մի՛ դիզեք երկրի վրա․․․Փոխարենը՝ ձեզ համար գանձեր դիզեք երկնքում․․․Որտեղ քո գանձն է, այնտեղ էլ քո սիրտը կլինի»։ (Մատթեոս 6։19-21) Ինչպե՞ս հաշտեցնել այս երկու պնդումները։ Որոշ մարդիկ, ինչպիսին է, օրինակ, աստվածաբանության ականավոր փիլիսոփա Ադոլֆ ֆոն Հառնակը, փորձել են բացատրել դա առանց տիրապետելու կատարվողի բուն էությանը։ Հառնակը ասում էր, որ կա երկու տեսակի քրիստոնեություն՝ սպիտակ և սև, ուրախ և տխուր։ Սխալ է։

Քրիստոնեությունը միավորում է երեք հիմնական ճշմարտություն։ Նախ և առաջ՝ եկեղեցին և Աստվածաշունչը հավաստում է այն ճշմարտության մասին, որը ես կոչում եմ «Արարման փորձ»։ Օ՜, ամենևին նկատի չունեմ այն, որ ժամանակակից աշխարհն սպիտակուցների միջոցով արարվեց յոթ օրվա ընթացքում, կամ քանի տարեկան էր ծերուկ Ադամը, երբ Աստված արարեց նրան, և նմանատիպ այլ բաներ։ Նման մանրամասնությունները կարևոր չեն։ «Արարում» բառի կարևորությունը բացահայտվում է ամեն երեկո, երբ կարդում ենք 104-րդ սաղմոսը․ «Օրհնի՛ր Եհովային, ո՛վ իմ հոգի։ Գովաբանե՛ք Յահին․․․»։ Այս է համաշխարհային աստվածության հաստատումը, աստվածային պատկերը։ «Երկինքը փառաբանում է Աստծուն»։ Գուցե Աստվածաշնչի հեղինակները վնասվածքներ չե՞ն ունեցել։ Կամ գուցե չե՞ն անցել հոգեբանական նյարդային խանգարումների միջով։ Իհարկե, այս աշխարհում միշտ միայն մարդիկ են տառապել։ Ուրեմն, ինչպե՞ս հայտնվեց այս Գիրքը, որը գովերգման, փառաբանման անվերջանալի օրհներգ է։

Առաջին պնդումն է․ «Ամեն ինչ լավ է»։ Հույն հայրերն ասում են․ «Երբեք չե՞ք համարձակվել ասել, որ սատանան վատն է։ Պահվածքով նա վատն է, բայց էությամբ՝ լավը»։ Հակառակ դեպքում վերադառնում եք ծայրահեղությունների դուալիզմին «լավ աստված/վատ աստված»։ Սատանան Աստծո ամենակատարյալ ստեղծագործությունն է։ Եթե խոսենք աստվածաբանորեն, հենց դա է պատճառը, որ նա այդքան զորեղ և այդքան վատն է դարձել։

Այժմ երկրորդ պնդումը․ «Այս աշխարհը անկյալ աշխարհ է»։ Խոսքը, իհարկե, մանր զանցանքի՝ այն հայտնի խնձորի մասին չէ։ (Ինչո՞ւ խնձոր։ Չգիտեմ, թե ով է որոշել խնձորն արգելված պտուղ համարել։ Ես փորձեցի պարզել, բայց այդպես էլ չհաջողվեց։) Աշխարհը կործանված է, քանի որ այն մերժել է բարությունը, նախ և առաջ՝ մերժել է Աստծուն, որը հենց բարությունն է։ Դրա համար էլ աշխարհը կործանվեց ամբողջությամբ, այլ ոչ թե՝ մաս-մաս։ Օրինակ՝ ոչ թե արտաամուսնական հարաբերություններն են հակադրվում ամուսնականներին, կամ կոնյակը՝ տոմատի հյութին, այլ ամբողջ աշխարհն է կործանված։ Ամուսնությունը կործանված է։ Եվ ոչ միայն կոնյակն է կործանված, այլ նաև տոմատի հյութը։ Ամենը կործանված է։ Ամենասքանչելի կրոնն անգամ առաջինն է կործանվածների շարքում։ Որովհետև Աստծո մասին հրճվանքը փոխարինվում է հաշվարկներով՝ քանի՞ մոմ, քանի՞ դոլար, քանի՞ կանոն, քանի՞ պատվիրան, քանի՞ հայր, քանի՞ խորհուրդ, քանի՞․․․ «Թվային աստվածաբանություն»։ Այսպիսով՝ ամեն բան կործանված է։ Ամեն բան մթագնել է։ Հենց ասյտեղ ուղղափառ քրիստոնեությունը հավանաբար կասեր․ «Այո՛, աշխարհը տկար է, խեղաթյուրված է, ամբողջությամբ աղավաղվել է մեղքերով։ Բայց դեռ գովերգո՜ւմ է աստվածային փառքը։ Այն դեռևս ենթակա է Աստծուն»։

Եվ վերջապես երրորդ պնդումը․ «Աշխարհը փրկված է»։ Այն փրկված չէ հաջողությունը երաշխավորելու համար, նույնիսկ հանուն պարոն Սթոքմանի անթերի ֆինանսական քաղաքականության հաջողության։ Այն փրկված չէ, որպեսզի մեզ ապահովի «երգեցիկ վաղվա օրով»։ Մեր փրկությունը հենց հիմա է կատարվում։ Սա քրիստոնեական վախճանաբանությունն է, որը միայն ապագայի վախճանը չէ։ Այո՛, ամեն օր օրը հազար անգամ ասում ենք․ «Կգա Արքայությունը»։ Եվ այն հիմա է գալիս։ Հենց ֆրանսիական հայտնի բանաձևն է փրկվելու՝ «մետրո, աշխատանք, քուն»։ «Փրկություն» չի նշանակում, որ մեր՝ անխուսափելի աշխարհիկ առօրյան փոխարինվելու է իմաստավորված աշխատանքով։ Իսկ ո՞ր աշխատանքն է համարվում իմաստավորված։ Ցանկացած աշխատանք, որն ունի երեք երկուշաբթի, դառնում է եթե ոչ անիմաստ, ապա գոնե ինչ-որ չափով ճնշող։ «Փրկություն» նշանակում է այն, ինչ նշում է Հովհաննես առաքյալն իր ուղերձում․ «Խոսում ենք Նրա մասին, որ սկզբից էր, որի մասին լսեցինք, որին ականատես իսկ եղանք, որին նայեցինք, և որին մեր ձեռքերը շոշափեցին, այսինքն՝ Կենաց Բանը։ Նա նույն ինքը կյանք էր, որ հայտնվեց, մենք այն տեսանք, վկայում ենք և պատմում ենք ձեզ այն հավիտենական կյանքի մասին, որ Հոր մոտ էր և հայտնվեց մեզ» (Հովհաննես 1։1-2): Սա պարադոքս է, անտինոմիա, ուղերձ, որը քրիստոնյաները չէին կարող հանդուրժել, քանզի այդ չափից ավել էր նրանց համար։ Շատ ավելի հեշտ է անցյալի, ներկայի, ապագայի պատվիրանների և կարգադրությունների փոքրիկ կրոն ունենալ։ Կրոն, որը քարոզում է, որ Աստված չսիրեց աշխարհը։ Աստված սիրեց միայն այն լավը, որ կա աշխարհում։ Նա սիրեց մարդկանց, որոնք եկեղեցի են գնում, մարդկանց, որոնք օժանդակում են եկեղեցուն (չնայած որ այդ բոլոր նվիրատվությունները հանվում են հարկերից, այնուամենայնիվ նվիրատվություն անելը առաքինի արարք է) և այլն, և այլն։ «Փրկություն» նշանակում է, որ այն Արքայությունը, որ գալու է, արդեն եկել է։ Այն մեր մեջ է։

Փրկության փառահեղ դրաման անընդհատ կատարվում է։ Ժամանակին եկեղեցին միավորեց այս տեսակետը, այս վախճանաբանությունը, այս ուսմունքը և այս հավատն առ ծայրահեղություն։ Եկեղեցին հետապնվեց և հալածվեց։ Այն մերժվեց։ Հռոմեական կայսրությունը ասաց քրիստոնյաներին․ «Դուք չեք կարող գոյություն ունենալ»։ Բայց կարդացե՛ք վաղ քրիստոնեական աղոթքները և կտեսնեք, որ դրանք տիեզերական են, պատմական։ Ներո՜ն։ Աստվա՜ծ իմ, ի՜նչ սարսափելի մարդ էր նա։ Եվ հենց Ներոնի իշխանության ժամանակաշրջանում էր, որ Պողոս առաքյալը գրեց Տիմոթեոսին և ասաց․ «Ուստի ամենից առաջ հորդորում եմ ամեն տեսակ խնդրանք, աղաչանք ու աղոթք մատուցել Աստծուն․․․թագավորների և բոլոր բարձր դիրք ունեցողների համար․․․» (Տիմոթեոս 2:1-2): Նա չի ասում․ «Բողոքե՛ք»։ Նա ասում է․ «Աղոթե՛ք նրանց համար»։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև եկեղեցին փոքրիկ հրապարակ չէ, որպեսզի այնտեղ հավաքվեք հասարակական բարեփոխումներ քննարկելու համար։ Եկեղեցին նորից ու նորից ներկայացնում ու կրկնում է այն միակ ճշմարտությունը, որ համաշխարհային պատմության փրկությունը, որի համար մենք ենք պատասխանատու, մեր սրտերում է կատարվում, և գոյություն չունի մեկ այլ իշխանություն, բացի այս արքայության, այս լույսի իշխանությունից, որը դեպի մեզ է սլանում՝ որպես արքայության սկսված և իրագործված վախճանաբանություն, և միևնույն ժամանակ՝ որպես այդ նույն արքայության իրական իմացություն։ «Իմացություն», որը ոչ մի լուծում չի գտնում բաղադրատոմսերով կամ բուժման կուրսերով։ Երբ ինչ-որ մեկը որոշում է ճանաչել ճշմարտությունը, ինչպես Անտոն Մեծը, որը կուսակրոնության հայրն է, դիմում է Աստծուն։ Անտոնը գնաց անապատ և սատանային մշտապես տեսնելու շնորհ խնդրեց Աստծուց։ Որովհետև սատանան միշտ լուսավոր հրեշտակի կերպարանք է ընդունում։ Սատանան միշտ սենտիմենտալ, լավ, հաճելի ու սիրալիր բաներ է ասում։ Ի վերջո Աստված տվեց Անտոնին սատանային մշտապես տեսնելու շնորհը։ Եվ այդժամ Սուրբ Անտոնի համար աշխարհը դարձավ Արքայություն, չնայած որ նա դեռ շարունակում էր ապրել աշխարհիկ կյանքով։

Արքայության այս ծայրահեղ փորձը համախմբում է այն, ինչ ես կոչում եմ «ներըմբռնման երրորդություն»՝ ստեղծված, կործանված, փրկված։ «Ստեղծված» նշանակում է լավ։ Այսինքն՝ մեր ուտոպիզմով և փախուստով հարցականի տակ առնված ամեն բանի հիմքը լավն է։ Սակայն ամեն բան կարող է նաև վատը լինել։ Համակարգե՞րը։ Մետրո՞ն։ Աշխատա՞նքը։ Քո՞ւնը։ Հնարավո՞ր է արդյոք, որ բոլոր այդ համակարգերը ուղղակի մարդկային ճակատագրի ծաղրանկարներ լինեն։ Ինչ-որ մեկը կգար ինձ մոտ և կասեր․ «Այլևս չեմ կարողանում հանդուրժել այս անիմաստ կյանքը՝ մետրոները, անկողինները, նախաճաշերը և այլն, և այլն»։ Իսկ ես կպատասխանեի․ «Քրիստոս նույնպես չէր կարողանում հանդուրժել։ Նա մահացավ խաչի վրա։ Եվ Պողոս առաքյալն ասաց․ «Ուրեմն ուտեք թե խմեք և ուրիշ ինչ էլ որ անեք, ամեն բան Աստծու փառքի համար արեք» (1 Կորնթացիներ 10:31)»: Վերջերս Մոնրեալում քարոզում էի, երբ մի մարդ մոտեցավ և ասաց․ «Շնորհակալ եմ, որ սովորեցրիք ինձ նույնիսկ «Ուոլ Սթրիթ» ամսագիրը կարդալ հանուն Աստծո փառքի»։ Այո՛, իհարկե հնարավոր է։ Հավատացե՛ք ինձ, Աստծո փառքը միայն պարոն Ռալֆ Նադերի[5] գրասենյակում չէ։ Աստծո փառքը այնտեղ է, որտեղ որ մարդը ցանկանում է, որ այն լինի։

Բացի ստեղծման ներըմբռնումից՝ գոյություն ունի նաև կործանված աշխարհի ներըմբռնում։ Եկե՛ք սթափ դատենք։ Անհնար է համամիտ լինել այն գաղափարի հետ, որ ևս մեկ համալսարանը, ևս մեկ «բանականության կենտրոնը», ևս մեկ բացահայտումը ու ևս մեկ բուժման կուրսը վերջ կդնեն չարիքին։ Բայց չպետք է խուճապի մատնվել։ Չպետք է ամեն ինչ թողնենք և փախչենք։ Ո՛չ։ Միտս եկավ վեցամյա մի ֆրանսիացի տղայի մասին պատմվածքը, որը գնդակ էր խաղում։ Մի ճիզվիտ մոտեցավ նրան և ասաց․ «Դու գնդակ ես խաղում։ Ենթադրենք՝ Քրիստոս այսօր նորից գար։ Ի՞նչ կանեիր»։ Իսկ տղան պատասխանեց․ «Գնդակ կխաղայի»։ Նա որևէ վատ բան չէր տեսնում գնդակ խաղալու մեջ։

Երբեմն ինձ թվում է, թե գտնվում եմ մի մետաֆիզիկական «Խաղաղության կորպուսում[6]», որը կազմված է քրիստոնեությունից։ Տիեզերական հանդիպումների համար շատ հաճախ եմ լինում Ժնևում, որտեղ լսում եմ հետևյալ արտահայտությունը ՝ «եկեղեցիներ, սինագոգներ և այլ կառույցներ»։ Ես չեմ մկրտվել մի ինչ-որ կառույցում։ Կարծում եմ, որ ցանկացած մարդու իրավունքն է հեռու մնալ բոլոր տիպի կառույցներից։ Ես ևս հեռու կմնամ դրանից։

Այսպիսով՝ գոյություն ունի ստեղծված, կործանված և փրկված աշխարհի ուսմունք։ Քանի դեռ երրորդության այս ուսմունքը չէր քայքայվել, Ավետարանում արմատացած մեր մշակույթը ունակ չէր հարելու ո՛չ ուտոպիզմին, ո՛չ փախուստին։ Մեր՝ քրիստոնյաների առջև դրված միակ մտավոր և հոգևոր աշխատանքը Ուտոպիայի և Փախուստի միջև ուղղակի ընտրություն կատարելը չէ, ոչ էլ՝ կրոնը որպես հանգստացնող հաբ ներկայացնելը։ Մեր գերնպատակը այն բանի վերագտնումն է, որը ես կոչում եմ քրիստոնեական վախճանաբանություն։ Ինչպիսին էլ որ լինի Հանդերձյալ աշխարհը (իսկ մեզ դրա մասին ոչինչ հայտնի չէ), նախ և առաջ՝ այն բացահայտվում է այստեղ և հիմա։ Նորից եմ կրկնում՝ եթե չենք կարողանում գտնել Աստծո արքայությունը Չիկագոյում, Վիլմինգթոնում, Թայմս Սքվերում և այլուր, ապա էլ երբեք ոչ մի տեղ չենք գտնի։ Իսկ նրանք, որոնք կարծում են, որ, այնուամենայնիվ, կգտնեն այն որևէ տեղ Տրանսվաալում, և նրանց ֆինանսական դրությունը թույլ է տալիս, թո՛ղ գնան այնտեղ։ Միևնույնն է, կտեսնեն, որ այնտեղ ամեն բան նույնն է, ինչ այստեղ։

Վերջերս, երբ իմ ընկերը՝ սոցիոլոգ Փիթեր Բերգերը, քննադատում էր այն ժամանակակից գաղափարը, որ դրախտը միշտ գտնվում է Մանհեթենից և գործարաններից հեռու որևէ տեղում, բայց ինչ-որ անհասկանալի պատճառով այն միշտ գտնում են Վերմոնտի համայնքներից մեկում, որտեղ մարդիկ իրենց սեփական հացն են թխում և դաստիարակում իրենց ընդհանուր երեխաներին, ասաց․ «Ներեցե՛ք, տիկնա՛յք և պարոնա՛յք։ Երբ Աստված խոսում է Իր Արքայության խորհրդանիշի մասին, այդ Արքայությունը միշտ որևէ քաղաք է, այլ ոչ թե ինչ-որ փոքրիկ ֆերմա Վերմոնտում»։ «Նաև տեսա սուրբ քաղաքը․․․․որ իջնում էր երկնքից՝ Աստծու մոտից․․․» (Հայտնություն 21։2)։ Երուսաղեմն էր, իհարկե, այդ քաղաքը։

Բուն քրիստոնեական վախճանաբանությունը ոչնչացվեց կա՛մ այն լավատեսության պատճառով, որ տանում է դեպի Ուտոպիա, կա՛մ այն հոռետեսության պատճառով, որ տանում է դեպի Փախուստ։ Եթե քրիստոնեական բառապաշարում կա երկու հերետիկոսական բառ, ապա դրանք, անշուշտ, «լավատեսությունն» ու «հոռետեսությունն» են։ Այս երկու բառերը միանգամայն հակաաստվածաշնչյան և հակաքրիստոնեական հասկացություններ են։

Մենք՝ քրիստոնյաներս, պետք է վերստեղծենք այն բացառիկ հավատը, որում բոլորովին չկան պատրանքներ ․․․ պատրանքներ չարիքի մասին։ Ուղղակի ի վիճակի չենք հանդուրժելու մի էժանագին հավատ, որը մեզնից պահանջում է միայն հրաժարվել ծխախոտից և խմիչքից, մի փոքրիկ կրոն, որը, «երգեցիկ վաղվա օր» խոստանալով, հորդորում է հրաժարվել սուրճ խմելու սովորությունից։ Մեր հավատը հիմնված է երկու հիմնական հայտնության վրա՝ «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը» և «Անկյալ աշխարհը ինչ-որ ծածուկ ու առեղծվածային կերպով փրկվեց»։

Մենք բոլորս որոշակի մշակույթի և ավանդույթի հետևորդներ ենք։ Խոսքը յուրահատուկ մշակութային ժառանգության, Շարտրի տաճարի, Փարիզի Աստվածամոր տաճարի և կրոնական քնարերգության մասին չէ։ Խոսում եմ այն բացառիկ մշակույթի մասին, այն ճշմարտության և հավատի մասին, որոնք ծնել են Դանթեի, Շեքսպիրի և Դոստոևսկու նման հանճարներ։ Խոսում եմ այն հավատի մասին, որում կատարալապես արտահայտված է այն ամենը, ինչ ես փորձում եմ բացատրել․ կա բարիք, և կա իրական չարիք։ Կա աշխարհ, որը սիրելի է, և կա աշխարհ, որն ատելի է։ Կան մարդկային կյանքի հորիզոնական և ուղղահայաց մեծություններ։ Չկա դավաճանություն։ Չկա խեղաթյուրում։ Եթե կա ուրախություն, այն լիակատար է։ Եթե կա տխրություն, այն ևս լիակատար է։ Կյանքը չի կարող վերածվել հոգեբանական զենքի կամ նման ինչ-որ մի բանի։ Կարծում եմ՝ միակ իրական կրոնը այն կրոնն է, որը տիեզերական է, այն կրոնը, որը չի ժխտում մեղսագործությունը։ Կրոն, որը վկայակոչում է ոչ միայն ապագա փրկության հանդեպ հավատի մասին, այլ նաև փրկության փորձառության մասին, որը ձեռք է բերվում այստեղ և հիմա։ Հենց այս հավատն ու փորձառությունն են, որ Ուտոպիան և Փախուստը հերետիկոսություն կորակեն ։

«Այնուհանդերձ, երբ մարդու Որդին գա, արդյոք այսպիսի հավատ կգտնի՞ Երկրի վրա» (Ղուկաս 18։8)։ Հնարավոր է, որ դեպի կործանում ենք գնում։ Քրիստոնեական եկեղեցին չէ, որ պետք է երաշխավորի այն, որ ամեն բան ավելի մեծ ու ավելի լավ է լինելու։ Սա է ուտոպիզմը։ Մյուս կողմից՝ պետք է մերժենք իրականությունից փախուստը որպես Աստծու նկատմամբ իրագործված դավաճանություն ընկալելը, այն Աստծու, որն այնպես սիրեց աշխարհը։ Այս երկու իրականությունները՝ անկյալ աշխարհը և այն աշխարհը, որն ի սկզբանե ստեղծվել էր որպես բարիք, պետք է պարադոքսալ կերպով պահպանվեն միասին։ Սա է պարտադիր պայմանը (conditio sine qua non), որը քրիստոնյաները մշտապես կարողացել են գտնել հենց այն արարքներում, որոնցով սահմանվում էր եկեղեցին։ Այդ արարքներից մեկը Բարի Լուրի՝ ավետարանականության հայտարարումն էր։ Մյուսը Հաղորդության, երախտապարտության խորհուրդն էր։ Այդ հանճարեղ երախտապարտությունն է՝ Հաղորդությունը, որ մեզ սովորեցնում է հետևյալը․ ուզո՞ւմ եք հասկանալ որևէ բանի իմաստը։ Կարող եք գնել բառարան կամ հանրագիտարան։ Ուզո՞ւմ եք մարդկային մարմնի մասին իմանալ։ Կարող եք մարդու կազմախոսության մասին գիրք գնել և այդպես շարունակ։ Բայց եթե իրոք ուզում եք իմանալ՝ ինչ խորհուրդ ունի ամեն բան աշխարհում, ապա սկսե՛ք Աստծուն շնորհակալություն հայտնելուց։ Այդժամ դուք չեք հայտնվի հերետիկոսության մեջ, որը մարդուն ուղղորդում է դեպի տնտեսագիտություն և սեռական հարաբերություններ, իսկ բնությանը՝ դեպի դետերմինիզմ։ Այդժամ կիմանաք, որ մարդը այն պատճառով չէ մարդ դարձել, որ անիվ է հայտնագործել, որքան էլ որ այն կարևոր լինի։ Մարդը այն պատճառով չէ մարդ դարձել, որ նա բանական արարած (Homo Sapiens) է և որովհետև կարողացել է բացահայտել Արիստոտելի տրամաբանությունը։ Սակայն նա մարդ է դարձել այն ժամանակ, երբ դարձել է շնորհակալ մարդ (Homo Adoratus), մարդ, որը շնորհակալություն հայտնել գիտի։ Մարդ, որը չի ասում Աստծուն․ «Ես լիազորված եմ, իմ հասարակական իրավունքն է ունենալ այս կամ այն բանը»։ Մարդ, որը, շնորհակալություն հայտնելով Աստծուն, հանկարծ բացականչում է․ «Փա՛ռք Քեզ, Տե՛ր Աստված»։ Ա՜խ, եթե կարողանայինք մեր պառակտումից, բողոքից, ճնշվածությունից կամ էժանագին լավատեսությունից դարձի գալ դեպի տիեզերական երախտապարտության հոգևոր թթվածինը, որն ապահովում է մեր գոյությունը և փոխակերպում է հայտնի «մետրոն, աշխատանքը, քունը»։ Եթե միայն կարողանայինք վերականգնել այդ ամենը, և, փառք Աստծո, մենք ունենք դրա հնարավորությունը, չէինք լինի այս ահագնացող բևեռացման մասնակիցները՝ կա՛մ Ուտոպիայի, կա՛մ Փախուստի։ («Մենք» ասելով նկատի ունեմ հավատացյալներիս, որոնց համար Աստված չի դադարել իրականություն լինելուց)։ Աշխարհի փրկությանն ուղղված գործընթացների ակտիվ մասնակիցները կդառնայինք․ այն աշխարհի, որն Աստված է ստեղծել, այն աշխարհի, որն ընկել է, և վերջապես այն աշխարհի, որը փրկվել է դրա փրկությանը հավատացողների շնորհիվ։

[1] Ամերիկացի հրապարակախոս և աստվածաբանության դասախոս Հարվարդի համալսարանում, որը մեծ ճանաչում ձեռք բերեց 70-ականներին՝ որպես «ազատագրման աստվածաբանության» քարոզիչ։

[2] Այսպես կոչված՝ «1968 թվականի մայիսյան իրադարձությունները» քաղաքական, հասարակական և մշակութային բողոքների շարժումներ էին, որոնք սկիզբ առան Ֆրանսիայում և տարածվեցին Եվրոպայում։

[3] Անգլիական եկեղեցին, կախված նրանից, թե ինչպիսի արարողություններ է իրականացնում, ստորաբաժանվում է երկու եկեղեցու՝ Բարձր և Ցածր, որոնք դեռևս պահպանել են կաթոլիկ կամ բողոքական հատկանիշներ։ Միջին եկեղեցի գոյություն չունի, Հայր Ալեքսանդրն այս կերպ հեգնական երանգ է հաղորդում։

[4] Հիսուսյաններ, որոնց կոչում են նաև ճիզվիտներ, կերպարանափոխվում են, որպեսզի կարողանան քարոզչական գործունեություն ծավալել սովորական մարդկանց շրջանում։

[5] Ռալֆ Նադերը ամերիկացի տնտեսագետ և փաստաբան է, որը հայտնի է այն դատական գործերով, որոնց ընթացքում պաշտպանում էր սպառողների իրավունքները այնպիսի բիզնես խարդախություններից, ինչպիսիք են անորակ ապրանքների վաճառքը, գոյություն չունեցող ապրանքների գովազդը և այլն։

[6] 1960-ականների ԱՄՆ-ում հիմնադրված կազմակերպություն։ Վիետնամական պատերազմի ընթացքում այն հնարավորություն էր տալիս աշխատել Երրորդ աշխարհի պետություններում՝ որպես զինվորական ծառայության այլընտրանքային տարբերակ։ Նախապատրաստում անցնելուց հետո կամավորները կարող էին այնտեղ անգլերեն դասավանդել, բժշկական օգնություն ցուցաբերել և հիգիենայի կանոններ սովորեցնել տեղի բնակչությանը։

Անգլերենից թարգմանեց Էլիզա Ստեփանյանը