Ռուզաննա Ոսկանյան. «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» առասպելի խալափյանական մեկնությունը

Անանուն պատմիչի և Խորենացու շնորհիվ մեզ քաջ ծանոթ առասպելը բովանդակային և կերպարային այլ զարգացումներ է ստանում Զորայր Խալափյանի «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» պատմաէրոտիկ սիրավեպում։ Բովանդակային փոփոխությունը կամ, ինչպես Ալ․ Բեքմեզյանն է որակում, առասպելի վերաիմաստավորումը, վերադարձը նախնական իմաստին[1], սույն ստեղծագործության շրջանակում մեզ հետաքրքրում է գործող անձանց, մասնավորապես՝ Շամիրամի և Արայի կերպարների էքզիստենցիալիստական մեկնության տեսանկյունից միայն։ Կերպարների «վերաիմաստավորումը», անշուշտ, անմիջականորեն բխում է բովանդակության շեշտադրման փոփոխությունից և պայմանավորում է այն։

Մեզ հասած առասպելում «վավաշն և բորբորիտոնն», «շամբշոտաշուրթ» Շամիրամի սերը մերժում է Արան՝ Արամի որդին, և հայոց արքայի սրտին ուժով տիրանալու համար Ասորեստանի թագուհին զորքով Հայաստան է գալիս։ Չնայած պատվիրել էր, որ սիրելիի գլխից մազ իսկ չպակասեր, ընկնում է Արան ռազմի դաշտում, և Շամիրամը արալեզների օգնությամբ անգամ չի կարողանում կենդանացնել նրան։ Իր սիրեցյալներից մեկին Արայի պես հագցնելով՝ Շամիրամը հայտարարում է, թե աստվածները բարեհաճ էին և նոր շունչ են տվել հայոց թագավորին[2]։

Առասպելի խալափյանական մեկնությունն ուշագրավ է նրանով, որ առերևույթ Արայի և Շամիրամի ազգային պատկանելությունը պահպանելով՝ նա մի նոր առասպել է հյուսում կնոջ և տղամարդու, նրանց մշտապես միայնակ հոգիների հանդիպման մասին։ Ըստ այս գեղարվեստական իրացման՝ Արան տարիներ շարունակ Շամիրամի հետ է ապրում՝ անընդհատ դժգոհելով իր ճակատագրից, պարբերաբար հիշելով, երբեմն նաև մոռանալով, որ ինքն էլ արքա է, որ երկիր ունի, որտեղ իրեն սպասում են։ Գրեթե ամբողջ կյանքը  օտարության մեջ ապրելով՝ օտար հողում էլ մեռնում է Արան, և հայրենի հողն է, որ կենդանություն է տալիս նրա անշունչ մարմնին։ Մեզ հասած առասպելը Զ․ Խալափյանի երկի փոքրիկ հատվածն է միայն կազմում, որ առավել է շեշտում երկու սիրահար անձանց ողբերգականությունը․ «<․․․> և ով կասի, թե կինն ու տղամարդը հանդիպում են առհասարակ, թվում է միայն, թե հանդիպեցին, անչափ մոտ լինելով՝ անչափ հեռու են նորից, և հենց սրա մասին են սիրո բոլոր պատմությունները»[3]։

Զորայր Խալափյանի վիպակում առաջին պլանում ոչ թե Շամիրամն է՝ իր մարդկային և աստվածային քմայքներով, կամ Արան՝ վերադառնալու անկարողությամբ, սիրելի կնոջ և հայրենիքի միջև սիրո համար տապակվելով, այլ ամենակուլ սերն է (պատահական չէ ժանրային բնութագրումը՝ սիրավեպ)․ «Ասում է՝ սա պատմություն է այն մասին, ինչպես մարդիկ առաջին անգամ իմացան՝ ինչ է սերը, ինչպես սերը տարածվեց երկրի վրա և, ինչպես մինչ այդ Պրոմեթևսը կրակը հափշտակեց երկնքից ու եղեգի մեջ հասցրեց մարդկանց, այդպես էլ սերը, որ դարձյալ աստվածների մենաշնորհն էր, աստվածուհի Ափրոդիտեն սիրո վարակը թեթևամտորեն նետեց երկրի վրա իր մի վեճից հետո պտղաբերության աստվածուհու հետ»[4]։ Վիպակում սերը հակադրվում է աշխարհի ունայնությանը, իմաստ հաղորդում մահկանացուների կյանքին։ Խալափյանը պարբերաբար շեշտում է աստված-մարդ տարբեր բևեռները․ եթե առաջիններն անմահ են, և դա էլ դատապարտվածության մի ձև է, ապա մարդկանց ճանապարհը վերջավոր է, ու վերջավորության զգացողությունը առավել է շեշտում պահի, տրված ժամանակի անիմաստությունը։ Ափրոդիտեն Դերկետոյի հետ վեճի ընթացքում սիրո կենարար էությունն է բացահայտում․ «<․․․> մարդիկ, կենդանությունն ու բուսականությունը զուրկ են սիրո զգացումից, ամենայն զուգավորում ու բեղմնավորում բնական լոկ մի պահանջ է նրանց համար։ Բայց կա սերը, որ աստվածացնում է, այն կրակը, որ այրող է, քան Հեփեստոսի հուրը։ Մարդն իր գոյության իմաստը միայն սիրո միջոցով է, որ կարող է ընկալել, սակայն աստվածներն արգելել են նրանց ճաշակել այդ քաղցր ու դառն ըմպելիքը, որպեսզի նրանք մշտապես մնան անասնական աշխարհում»[5] (ընդգծումը՝ Ռ․ Ո․)։ Սերը, իմաստավորելով մարդկային անիմաստ գոյությունը, ներհակում է մահվանը, չգոյությանը․ ամեն ինչի ճղճիմությունը գիտակցած և աշխարհից, մարդկանցից մեկուսացած Շամիրամին, որ սկզբից երազում, հետո նաև արթմնի Արային  էր տեսնում, «<․․․> նա մեռած էր՝ ահա հարություն առավ»[6] բառերով են նաժիշտները բնութագրում։ Ըստ Շամիրամի՝ անիմաստ է հայրենի հողի վրա Արայի հարություն առնելը, եթե չի սիրելու․ «Ոչինչ չկա արժանի երկրի վրա, բացի սիրուց։ Խելագա՛ր, խելագա՛ր»[7]։  Այսպիսով՝ եթե «Շամիրամի կերպարի մեջ, թերևս առասպելից սկսած, ասես թե մարմնավորվել է զուտ մարմնական-զգայական սիրուց դեպի հոգևորն անցնելու առաջին քայլը, քանի որ Արայի նկատմամբ նրա ունեցած անկասելի մղումը դեռևս զուգակցվում է անառակությունների հետ»[8], ապա այստեղ Խալափյանը հոգևոր սիրո հաղթարշավն է ցույց տալիս (բավական է հիշել Շամիրամի՝ կրկնակների՛ միջոցով օտարներին ներկայանալու քայլը․ հոգևոր սերը զուտ ֆիզիկական սիրո բացառման է տանում)։

Կյանքի իմաստի որոնման այս համատեքստում է պետք քննել Արա Գեղեցիկի ու Շամիրամի կերպարները։ Նրանք մշտապես օտար են, չհասկացված, իրենք այնտեղ չեն, որտեղ պետք է լինեին։ «Այս տիեզերքն էլ քիչ է, մեր հոգին կարոտում է մեկ այլ տիեզերք ու դարձյալ մեկը»[9], - Արայի՝ Շամիրամին ուղղված խոստովանություն-կշտամբանքի մեջ մարդկային էության անփարատելի թախիծն է թաքնված։ Մահկանացուի հատկանիշներով օժտելով նրանց՝ հեղինակը միևնույն ժամանակ նրանց աստվածային էությունն է ակնարկում պարբերաբար․ նրանք մարդ չեն մարդկանց շրջանում և աստված էլ չեն աստվածների շրջապատում։   

Շամիրամը սիրո խորհրդանիշ է դառնում երկում․ նա էր սերը բերել աշխարհ և մարդկանց այն բացահայտելու հնարավորություն տվել (Նինոսը «Ի՞նչ է սերը» հարցին ի պատասխան ասում է․ «Մահն ու կյանքը իրար հետ, ծնունդն ու վախճանը, անդունդի խավարն ու ծագող արևի լույսը, բոլոր դարերի սկիզբն ու վախճանը, մի կրակ, որ ուտում է ներսդ ու երանություն տալիս, մի գազան մենությանդ գազանի դեմ, կյանքիդ իմաստն ու իմաստազրկումը, արևն է, որ գիշերներն էլ քեզ հետ է, միրաժ մշտարթուն աչքերիդ մեջ, քեզ տանում է մոլորված, ու դու գնում ես խաբված»[10]), բայց ինքը չգիտեր՝ ինչ է այն մինչև Արա Գեղեցիկին հանդիպելը։ Արայի բնութագրմամբ «անհագ կինը» ինքն իր և աշխարհի հետ անհաշտ է մշտապես, երկակիությունների կծիկ է՝ և՛ դահիճ է, որ կարող է իրենով աշխարհը իմաստավորած մարդուն լքել, սեփական որդուն սպանելու միտք ունենալ, և՛ գթասիրտ, նրբանկատ, որը, սեփական հմայքը հասկանալով, իրեն մոռացնել տալու համար կարող է ամենասարսափելի սուտը հորինել կամ բացահայտումն անել։ Նա և՛ երկաթյա կամքով տիրակալ է, և՛ անձնուրացաբար սիրող կին։ «Խալափյանի սիրավեպում Շամիրամը բավականին բարդ ու խորքային կերպար է, նա կարծես երկու դեմք ունի։ <․․․> և այդ երկուսը մի պատյանում են, իրարամերժ, բայց և իրար լրացնող»[11]։

Շամիրամն անհնարինն է փնտրում ժամանակի և տարածության մեջ, և եթե ընդունենք, որ սերը լոկ հորինվածք է, որը գտնելուն պես կորցնում ես («Սեր չկա»,-ասում է իր կամքից անկախ Շամիրամի կողքին մնացող Արան), մշտապես որոնող և որոնածը չգտնող մարդն է Շամիրամը․ «<․․․>ինչպե՞ս կարելի է այսքան երջանկության մեջ այսքան լքված ու դժբախտ լինել, <․․․> մշտապես անտարբեր ամեն ինչի նկատմամբ․․․»[12]։ Խալափյանական մեկնությամբ՝ Շամիրամը դարձի եկած պոռնիկն[13] է, որ «Հիասթափվելով ամեն ինչից ու հագենալով անառակություններից, մեկուսացել էր, պալատներից դուրս չէր գալիս, որևէ ներքինի տղամարդ իրավունք չուներ մուտք գործել նրա կացարանը, միայն կանայք էին թագուհուն սպասարկում, որևէ տղամարդու դեմք չէր ցանկանում տեսնել, անգամ արքային, և Նինոսը մեծապես տառապում էր դրա համար»[14]։ Շամիրամն աշխարհից, ամեն ինչից հագեցած միայնակն է, որ եթե պատերով չմեկուսանար էլ, մարդկանցից օտարված էր, իր և նրանց միջև հոգեկան պատնեշ կար։

Ի հակադրություն և ի լրումն Շամիրամի կերպարի՝ Արան առավելապես սպասող, քան գործող կերպար է։ Ուշագրավ է, որ դեպքերի շարադրման ողջ ընթացքում նա, թեև շարունակ դժգոհում է օտար հողում լինելուց, հիշեցնում, որ ինքն էլ արքա է, և վայել չէ իրեն պատանդի պես Շամիրամի կողքին մնալը, բայց ընդամենը մեկ անգամ է փախչելու փորձ անում։ Ասել, թե Շամիրամի հանդեպ սերն էր նրան հետ պահում կամ Շամիրամի հավաստիացումները, որ ինքն է նրա ստրուկը և ոչ երբեք հակառակը, սխալ կլինի․ սերը, մշտապես հնչող վստահեցումներն այլևս սովորական էին դարձել, միօրինակության մի մասն էին։ Պատասխանն ավելի խորքային, հոգեբանական է․ վախը, որ այն, ինչ հեռվում իրեն է սպասում, իրական չէ, կամ այն, որ հեռվում էլ նույն տաղտուկը գտնելու է իրեն, ստիպում էին չգործել։ Հենց Արան դայակի՝ Հրարի այցելությունից հետո վերհիշում է անցածը, իմա՝ վերագտնում իրեն, և վերադառնալու, փախուստի փորձ անում (փորձը ձախողվում է, քանի որ Շամիրամի հավատարիմները բռնում են նրան, ինչին էլ հաջորդում է Արայի հանկարծակի մահը), սպասող կերպարը մեռնում է՝ ծնունդ տալով գործող կերպարի։

Շեղվելով բուն առասպելից և Արային կրավորական կերպար դարձնելով, որը, եթե սկզբում սիրառատ, սերը նոր-նոր բացահայտող պատանի է, դեպքերի զարգացմանը զուգընթաց՝ ամենուր և ամեն պահի իրեն ավելորդ, ոչ իր տեղում զգացող և շարունակ դժգոհող կերպար («Ես նման եմ վանդակի թռչնակի, որին տանտերը սիրում է դայլայլի ու սիրուն փետուրների համար։ Ես օտար եմ բոլորին և բոլորն օտար են ինձ այս հողում»[15])՝ Զորայր Խալափյանը ուշագրավ զուգահեռ է տանում Արա Գեղեցիկի և Մեծ Մհերի միջև՝ դրանով իսկ ոչ միայն առասպելի վերաիմաստավորման, այլև միֆերի զուգահեռման, խաչաձևման հնարավորություն տալիս։ Եթե Մհերին առերես բարեկամ, բայց իրականում թշնամու կինը գինով էր պահում, ապա Արան սիրո խոստումներից, կանացի գեղեցկությամբ էր գինովցած։ Երկուսն էլ կորցրել էին իրենց հիշողությունը, երկուսն էլ պատահական միջադեպից են իրենց եսը վերագտնում, ով լինելը հիշում, բայց արդեն տարիներ են անցած լինում։ Սրանով Զ․ Խալափյանը կասկածի տակ է դնում Մհերի՝ գինով խաբված լինելը․ ինչպես Արան, նա էլ կնոջ և հայրենիքի սիրո միջև թուլակամորեն (բայց թուլակամությո՞ւն է սա արդյոք․ ահա ինչ հարց է Խալափյանը բարձրացնում։ Չէ՞ որ սերը վեր է այսաշխարհային բոլոր դրսևորումներից) կնոջ սերն է ընտրում՝ մոռացության տալով իր ով լինելը։ «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» առասպելի հայրենասիրական ոգուց չհեռանալու համար սեփական եսը չհիշելը ենթատեքստային մակարդակում փախուստ, ինքնախաբեություն է որակվում։ 

Այս համատեքստում ուշագրավ է հողի արքետիպի իրացումը։ Արան ինքն իրեն վերագտնում, դեպի իրեն տանող ճանապարհներ է  գտնում հայրենի հողի հետ առնչվելիս (այստեղ էլ Արայի միֆական կերպարը զուգահեռվում է օտարի հողի վրա խեղճացող և հայրենի հողի վրա առյուծ կտրող Արշակի կերպարի հետ)․ Արային իր կողքին պահելու, օտարության հետապնդող զգացումը հաղթահարելու համար վիպակում Շամիրամը կախովի այգիները ստեղծելու միտքն է հղանում, որտեղ Հայաստանից բերված ծառ ու ծաղիկ է տնկում։ Միայն այդտեղ էր Արան հոգեպես հանգստանում։ «Սակայն օտար երկնքի տակ ծառերն արմատներ չէին տալիս, ծաղիկները թոշնում էին, անգամ ժայռերն էին թոշնում, կանաչ մամուռը վեր էր ածվում դեղինի, և դրախտը մշտապես անթառամ պահելու համար՝ թագուհու հրամանով նոր ծառեր, ծաղիկներ, մամուռ ու կենդանություն էին բերում Արայից աննկատ»[16]։ Հողի կենարար ուժն է շեշտում հեղինակը Արայի՝ հայրենի հողում կենդանություն առնելու[17] փաստով․ «<․․․> նրան կյանք տվող հողը կրկին կյանք է պարգևել նրան»[18]։

Ինչպես մեզ ավանդված առասպելում, այնպես էլ Խալափյանի վեպում Արան ընկնում է ռազմի դաշտում, սակայն նրան մոտակա Արա-լեռան կիրճում են թաքցնում (այդպես է ասում զինվորներից մեկը), որ Շամիրամը կրկին նրան արալեզների (այստեղ՝ առնալեզների) միջոցով չկենդանացնի։ Ուշագրավը ոչ թե փաստերի համընկնումը կամ փոփոխումն է, այլ Փոքր Մհերի պես նրան լեռան մեջ/լեռան կիրճում թաքցնելը, դեպի ուր Իշտարի նման գնում է Շամիրամը․ «Նա գնաց իր սիրեցյալին փնտրելու այն աշխարհում, ուր հետադարձ չկա, այն տանը, ուր մտնել կա, դուրս գալ չկա»[19]։ Արայի և Փոքր Մհերի զուգահեռը կերպարային, հոգեբանական նոր խորություններ է բացում։ Լեռան մեջ փակվելը (այս դեպքում՝ կամքից անկախ, թեև մի՞թե չկա տարընթերցման հանրավորություն․ Արան, որ անչափ հմուտ ռազմիկ էր, թո՛ւյլ է տալիս, որ իրեն խոցեն․ Շամիրամի՝ որդուն սպանելու հորդորին ի պատասխան՝ Արան ասում է․ «Ծեր մարդուն վայել չէ ջահելների կյանքը խորտակել»[20]) ներսի տիեզերական անհունությունը քննելու, գոյության իմաստը հասկանալու հնարավորություն է․ «Ամենախոր անհունը մեր մեջ է, ո՛չ վերևում, ո՛չ գետնի տակ։ Ի՛նչ իմաստ, եթե կա ամեն ինչի վախճանը։ Աստղերն անգամ հավերժ չեն»։ Ամենակինն անգամ, կյանքը ճանաչել ու սիրել տալով հանդերձ, չկարողացավ փարատել «Դիարայի մենությունը»։

Այսպիսով՝ վիպակում «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» միֆի վերաիմաստավորումից բացի միֆերի զուգահեռում և խաչաձևում է տեղի ունենում (Շամիրամ-Իշտար, Արա – Մեծ Մհեր, Արա – Փոքր Մհեր, Արա - Հիսուս)։ «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» առասպելի խալափյանական ընթերցումը նոր շունչ և թարմություն է հաղորդում կերպարներին ու դեպքերին՝ մեր մեջ նայելու, մեզ քննելու հնարավորություն տալով։

[1] Տե՛ս Բեքմեզյան Ալ․, Միֆակիրառության բնույթը արդի հայ արձակում, Եր․, ԵՊՀ հրատ․, 2007թ․, էջ 43-45։

[2] Տե՛ս Ղափանցյան Գր․, Արա Գեղեցկի պաշտամունքը, Եր․, ՀՍՍՌ գիտությունների ակադեմիայի հրատ․, 1944թ․, Հարությունյան Ս․, Հայ առասպելաբանություն, Բեյրութ, 2000թ․։

[3] Խալափյան Զ․, Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, Եր․, Մաշտոց, 1998թ․, էջ 102։

[4] Նույն տեղում, էջ 18։

[5] Նույն տեղում, էջ 9։

[6] Նույն տեղում, էջ 56։

[7] Նույն տեղում, էջ 165։

[8] Քալանթարյան Ժ․, Իրականն ու առասպելականը Զորայր Խալափյանի պատմավեպերում // Քալանթարյան Ժ․, Անդրադարձներ, Եր․, «Զանգակ» հրատ․, 2002թ․, էջ 125։

[9] Խալափյան Զ․, Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, Եր․, Մաշտոց, 1998թ․, էջ 118։

[10] Նույն տեղում, էջ 37։

[11] Քալանթարյան Ժ․, Իրականն ու առասպելականը Զորայր Խալափյանի պատմավեպերում // Քալանթարյան Ժ․, Անդրադարձներ, Եր․, «Զանգակ» հրատ․, 2002թ․, էջ 124-125։

[12] Նույն տեղում, էջ 29։

[13] Շամիրամի կերպարը ուշագրավ զուգահեռի տեղիք է տալիս Մարիամ Աստվածածնի և Մարիամ Մագդաղենացու կերպարների հետ։ Նա այս երկու կանանց՝ անմեղության և գիտակցված մեղսավորության խտացում-հաշտեցումն է։

[14] Խալափյան Զ․, Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, Եր․, Մաշտոց, 1998թ․, էջ 53։

[15] Նույն տեղում, էջ 118։

[16] Խալափյան Զ․, Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, Եր․, Մաշտոց, 1998թ․, էջ 137։

[17] Հարություն առնելու փաստին անդրադառնալիս «<․․․>գերեզմանը թափուր են գտնում» միտքը բացահայտ հղում է Քրիստոսի կերպարին։ Արայի և Քրիստոսի նմանությունն է շեշտում նաև Ժ․ Քալանթարյանը Չարենցի սոնետներին անդրադառնալիս․ «Առաջին հայացքից Հիսուսն ու Արան շատ հեռու են թվում իրարից և նույն կերպարի համար՝ անհամատեղելի։ Բայց Հիսուսն ու Արան մեկ ընդհանրություն ունեն, որ դրսևորվում է նրանց մեռնելու և հարություն առնելու մեջ»  (Քալանթարյան Ժ․, Անդրադարձներ, Եր․, «Զանգակ» հրատ․, 2002թ․, էջ 75)։    

[18] Խալափյան Զ․, Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ, Եր․, Մաշտոց, 1998թ․, էջ 157։

[19] Նույն տեղում, էջ 173։

[20] Նույն տեղում, էջ 170։

  • Created on .
  • Hits: 22052

Կայքը գործում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ։

© 2021 Cultural.am. Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են ՀՀ օրենսդրությամբ: Կայքի հրապարակումների մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման ժամանակ հղումը կայքին պարտադիր է: