Սեգ Կիրակոսյան. վավերագրական կինոն խոսող գլուխների հավաքածու չէ

Վավերագրող-ռեժիսոր Սեգ Կիրակոսյանն ուսանողական տարիներից է սկսել նկարահանել «Մաքրագործում» ֆիլմը: Հետաքրքիր դրվագներ որսալիս չի էլ պատկերացրել՝ երբ և ինչպես դրանք կամբողջանան մեկ թեմայի շուրջ։ Վեց տարի անց միայն սցենար է գրել ու սկսել շարժվել ըստ սցենարի՝ մշտապես բաց լինելով նոր գաղափարների և եղածը հղկելու համար։ 15-ից ավելի երկրներում շուրջ 10 տարի նկարահանված ֆիլմը պատմում է մարդ-բնություն հարաբերությունների, ներդաշնակության ու հակասությունների մասին։ Ֆիլմն արդեն հետարտադրական փուլում է։ Պրեմիերան նախատեսվում է 2021 թ. երկրորդ կեսին:

Cultural.am-ի զրույցը Սեգ Կիրակոսյանի հետ ներկայացնում ենք ստորև։

-Ուսանողական տարիներին Ձեզ համարում էիք փորձարկումների մեջ գտնվող մարդ, հիմա ստեղծագործական ո՞ր փուլում է վավերագրող ռեժիսոր Սեգ Կիրակոսյանը։

- Նորից փորձարկումների: Որքան էլ ինձ համար հստակեցրել եմ ստեղծագործական այն շրջանակը, որի մեջ ուզում եմ աշխատել, միևնույնն է, արվեստն անսահման է նույնիսկ սահմանափակումների մեջ:

-2015 թ․-ին երիտասարդ կինոգործիչների ստեղծագործական նախաձեռնություններին աջակցելու, Հայաստանում ստեղծված ֆիլմերի մասին սոցիալական և գիտական հետազոտություններ իրականացնելու և մի շարք այլ նպատակներով հիմնադրեցիք «Դոկտոր սինեմա» ՀԿ-ն։ Ի՞նչ հաջողվեց և ի՞նչ չհաջողվեց անել այս տարիների ընթացքում։

-Մեր առաջին տեղական ծրագիրը «Իմ գույնն էր»՝ «ԱրտՖեստ» փառատոնի հետ համատեղ։ 10 երիտասարդ կինոսերներ ուսումնասիրեցին՝ ինչպես ընտրել վավերագրական ֆիլմի թեմա, այն դարձնել սցենար, նկարահանել ու մոնտաժել, ցուցադրություն ունեցանք: Ստեղծված 7 կարճամետրաժ վավերագրական ֆիլմերի մեջ կան շատ հետաքրքիրները, օրինակ՝ Ամալի Խաչատրյանի «Պրոլետարական արվեստ», Էլեն Մկրտչյանի «Չնկարահանված ֆիլմ» և Արփի Բալյանի «Արվեստանոց էի ուզում» աշխատանքները:
«Դոկտոր սինեմայի» առաջին միջազգային ծրագիրը հենց հիմնադրման տարում իրականացրինք, կոչվում էր «MovieDoc»։ Ծրագրի շրջանակում 8 երկրից ժամանած 30 երիտասարդներ փոքր խմբերով մի քանի ֆիլմ նկարեցին Դիլիջանում։ Բոլոր երկրներից ներգրավված էին նաև աուտիզմ ունեցող մասնակիցներ։

Հաջորդ ծրագիրը, որն ինձ համար կարևոր է, կազմակերպեցինք Շվեյցարիայում: Հայաստանից 19 հոգանոց անձնակազմ մեկնեց, այդ թվում՝ երկու թարգմանիչ՝ գերմաներեն-հայերենի և հայերեն ժեստերի լեզվի: Հայաստանի, Շվեյցարիայի և Գերմանիայի երիտասարդները միասին 10 օրվա ընթացքում բեմադրեցին պարեր և վերջին օրը Ցյուրիխի կենտրոնական հատվածներում ֆլեշմոբ իրականացրին: Կային նաև լսողության խնդիր ունեցող մասնակիցներ, հետաքրքիր փորձ էր բոլորի համար: Հիմա էլ ակտիվորեն կազմակերպում ենք միջազգային կրթական ծրագրեր:

Ինձ համար կազմակերպության նպատակների իրականացումը թվերի մեջ չէ. եթե մենք թեկուզ 1 երիտասարդի օգնում ենք վերագտնելու իր կյանքի հետաքրքրությունը կինոյում (իսկ այդպիսի դեպքեր ունեցել ենք), փոքր ուսանողական-անհատական խմբերի աջակցում ենք կազմակերպաիրավական հարցերում, 1 երիտասարդի օգնում ենք ինքնաճանաչման ու ինքնաբացահայտման հասնելու գործում՝ արդեն իսկ հաջողություն է:

-Մեկ տարի առաջ «Հետք» պարբերականում տպագրվեց Ձեր՝ «Նորից վավերագրական կինոյի մասին (մինչև ոլորտն առողջանա)» վերնագրով հոդվածը, որտեղ անդրադառնում եք կինոարտադրական գործընթացների թափանցիկության հարցին և ոչ միայն: Վերջին տարիներին ոլորտում ի՞նչ փոփոխություններ, տեղաշարժեր եք նկատում։ Արդյո՞ք խնդիրը միայն օրենսդրական բացերն են։

-Այն խնդիրները, որոնց մասին գրել էի հոդվածում, մինչև այսօր էլ օրակարգային են: Փոփոխություններ արվում են, սակայն ինձ համար դրանք ավելի շատ կոսմետիկ են, քանի որ արդյունքների վրա այդ փոփոխությունները տեսանելիորեն չեն անդրադառնում: Բացի այդ, շատ բան դեռ մնում է անձերի կամայականության շրջանակում, թեև հակառակն է հայտարարվում՝ որպես սկզբունք: Իմ խնդիրը ոչ թե անձերի, այլ համակարգային թերությունների հետ է։ Լուծումներն ակնկալվում են կինոյի մասին օրենքի մոտալուտ ընդունումից հետո, դրա համար դեռ սպասում եմ ու ակտիվ գործողությունների չեմ դիմում:

-Ձեր կարծիքով ո՞րն է պատճառը, որ խաղարկային ֆիլմերն ավելի մեծ հանրային ուշադրության են արժանանում, քան վավերագրականները։ Մասնագիտական հանրույթի վերաբերմունքն ինչպիսի՞ն է։

-Հիմա ամբողջ աշխարհում հեռուստաընկերությունները մատուցում են վավերագրական ֆիլմերի խիստ սահմանափակ շրջանակ, որի պատճառով հանրության մեջ ձևավորվում է կարծիք, թե վավերագրական ֆիլմը պետք է լինի բնության մասին կամ ինչ-որ խոսող գլուխների հավաքածու, որտեղ գլխավորը տեղեկություններ ու փաստեր հաղորդելն է: Նման ֆիլմերը ես հաճախ անվանում եմ վիզուալ դասախոսություն: Այնինչ կինոյի վավերագրական և խաղարկային տեսակները հավասարաչափ գեղարվեստական են իրենց բնույթով: Վավերագրական ֆիլմի բազմաշերտությունը, հումորը, հետաքրքրությունը, երևակայությունը տեսնելու համար որպես կանոն առաջարկում եմ դիտել 1960 թ.-ին նկարված 10 րոպեանոց Zoo ֆիլմը:

Վավերագրական կինոն պետք է հիմնված լինի փաստերի վրա, սակայն դրանք ցուցադրելու արտահայտչամիջոցները շատ ավելի բազմազան ու հետաքրքիր են, քան կիրառվում են: «Դոկտոր սինեմայի» դասընթացների ժամանակ նաև փորձում ենք այս բացը լրացնել՝ երիտասարդներին ցույց տալով վավերագրության հետաքրքիր կողմերը:

-Որպես վավերագրող կինոռեժիսոր ո՞ր թեմաներն են Ձեզ հուզում, ինչի՞ մասին եք ուզում պատմել կամ բարձրաձայնել։

-Ինձ հետաքրքիր է էկրանի միջոցով ուսումնասիրել մարդկային զգացումներն ու զգացողությունները: Թեմաները կարող են լինել բազմազան: Նույնիսկ ինձ դուր չեկած թեմաների մասին կարող եմ սիրով պատմել էկրանից, եթե «կինեմատոգրաֆիկ» հետաքրքրության առարկա եմ գտնում: Ազդեցության առումով՝ աշխատում եմ այնպիսի ֆիլմեր նկարել, որոնք մարդկանց կապրեցնեն:

-15-ից ավելի երկրներում շուրջ 10 տարի նկարահանում էիք հետաքրքիր դրվագներ՝ ամեն նկարահանումից հետո փոփոխելով սցենարը։ Ինչպե՞ս ստացվեց, որ իրարից անկախ նկարահանված կադրերն ի վերջո ամբողջացան որպես մարդ-բնություն փոխհարաբերության մասին պատմող ֆիլմ։

-Չգիտեմ՝ ինչպես ստացվեց, բայց սցենարի 5-6 տարբերակ գրեցի, ջնջեցի, մինչև խորացա սրա մեջ: Թեման ինձ միշտ է հետաքրքրել: Հնարավոր է՝ համաձայն չէի տեխնիկայի զարգացման դեմ տարվող արշավի հետ, դրա համար որոշեցի կարծիքս այսպես արտահայտել: Ինձ համար զարգացումն ու նորարարությունն ընդունելի են, խնդիր եմ տեսնում այդ բարիքների ագահ օգտագործման մեջ:

-Եղել են ժամանակներ, երբ մարդն ու բնությունը ներդաշնակ են եղել միմյանց հետ։ Այժմ ի՞նչ փոխհարաբերության մեջ են, ի՞նչ խնդիրներ եք փորձել վերհանել։

-Բուսական ու կենդանական աշխարհն ամեն կերպ իրեն ենթարկելու, ընդերքից ամեն գնով օգուտ ստանալու մարդկային ձգտումը տարբեր ժամանակներում տարբեր կերպ է արտահայտվել: Հիմա կատարվում է այն, ինչ վաղուց է սկսվել, միայն թե տեմպերն են արագացել: Եթե վատնումի ինքնազսպման մեխանիզմներ չգտնենք՝ բնությունն ինքն այդ հարցերը կլուծի, ինչպես միշտ է արել: Հիմա գլոբալ քննարկում կա այդ թեմայով, և դա լավ է:

-Որքանո՞վ է թեման արդիական, վավերագրողն այդ հանգամանքը հաշվի առնու՞մ է, թե՞ դա արվեստի ստեղծման հետ չառնչվող հարց է։

-Դեռևս սցենարական փուլում՝ և թեմայի, և արտահայտչամիջոցների ընտրության ժամանակ, մտածում եմ և ներկա, և հետագա արդիականության մասին։ Երբեմն գիտեմ՝ ֆիլմի թողարկման ժամանակ հնարավոր է այն արդիական ու պահանջված չլինի, բայց 10 տարում մեծ արժեք է ունենալու: Երբեմն էլ հակառակն է՝ այս պահին շատ արդիական խնդիր է, պետք է խոսեմ դրա մասին, իսկ հետագայում այն կմնա որպես մասնագիտական ուսումնասիրություններին աջակցող նյութ:
Արվեստը ժամանակի թելադրանքից դուրս է, բայց որպեսզի այդ արվեստը հասնի լսարանին, որը ներշնչվում է իրենով, պետք է հաշվի նստել նաև արտարվեստային երևույթների հետ, այդ թվում՝ շուկայաբանության, որի հարցերից մեկն էլ արդիականությունն է:

-Ինչու՞ «Մաքրագործում»: Արդյո՞ք ֆիլմն ունի կրոնական առնչություններ։

-Մաքրագործում բառը ֆիլմում օգտագործված է հոգևոր իմաստով, բայց ոչ կրոնական: Փորձել եմ այնպես անել, որ ցանկացած կրոնի հետևորդ, դիտելով ֆիլմը, իրեն վիրավորված չզգա:

-Ֆիլմի թրեյլերում նկատում ենք բնապահպան ակտիվիստներից մեկին։ Գործող անձանց ի՞նչ սկզբունքով եք ընտրել։

-Ակտիվիստ Անի Խաչատրյանին ներգրավելը շատ պատահական է ստացվել: Խմբով գնացել էինք Ջերմուկ քաղաք, նկատեցի, որ Անին ինչ-որ ծառ է գրկել: Չհասկացա՝ ինչ է անում, բայց ֆիլմի թեմայի հետ կապ ուներ. համենայն դեպս՝ նկարեցի: Նա տեղյակ չէր, որ նկարում եմ: Այդպես ստացվեց, որ Անին հայտնվեց ֆիլմում: Հետո պարզեցի, որ Ջերմուկի փշատերևների բներից շատ անուշ հոտ է գալիս. բազմիցս եղել էի Ջերմուկում, բայց չգիտեի:

Նմանատիպ մեկ այլ տեսարան էլ կա: Բուլղարիայի Սոֆիա քաղաքի բուսաբանական այգում տեսախցիկը ձեռքիս թռչունների ձայներ էի փորձում ձայնագրել, երբ այգու խորքերում նկատեցի պաշտոնական հագուստով մի մարդու՝ խոտերին նստած: Ուզում էի մոտենալ, նկարելու թույլտվություն խնդրել, քանի որ Եվրոպայում արգելված է առանց թույլտվության նկարելն ու հրապարակելը: Մտածեցի՝ եթե հարցնեմ, հնարավոր է՝ սկսի տեսախցիկի առաջ իրեն «արհեստական պահել»: Կադրերը նկարեցի, հետո մոտեցա, ցույց տվեցի, ասացի ֆիլմի թեման և թույլտվությունն ստացա: Այ այդպես եմ «ընտրում» իմ հերոսներին:

-«Մաքրագործում» ֆիլմում ներառված են լինելու նաև կադրեր Երևանի կորոնավիրուսային օրերից: Նկարահանումներ եք իրականացրել Մետրոպոլիտենում և քաղաքային ավտոբուսներում ընթացող ախտահանման աշխատանքների ժամանակ։ Արտակարգ դրության պայմաններում դժվար չէր արդյո՞ք պայմանավորվածություն ձեռք բերելը։ Ինչու՞ որոշեցիք նաև նման կադրեր ներառել, ֆիլմի հետ դրանք ինչպե՞ս են «խոսում»։

-Եթե դժվարություններից խուսափեի, ի սկզբանեի ֆիլմը չէի սկսի: Եթե որևէ բան շատ ես ցանկանում՝ ստացվում է անկախ քո կամքից: Ինչպես ֆիլմի մնացած բոլոր տեսարանները, տրանսպորտային միջոցներում ախտահանման աշխատանքների կադրերը ևս ֆիլմում կներկայացնեն ոչ թե կոնկրետ տեղանք, այլ երկրագնդի վրա տեղի ունեցող գործողություն:
Կարևոր չի լինի՝ սա կորոնավիրուսի՞ ժամանակ է, թե՞ խոզի գրիպի, Հայաստանու՞մ է, թե՞ Աֆրիկայում. կադրերը կտեղավորվեն մարդկային ագահության հետևանքները ցուցադրող տեարաններում, այսինքն՝ մարդիկ գերօգտագործում են ռեսուրսները, բնությունն իր մեթոդներով դիմադրում է, մարդն էլ այդպես՝ նաև ախտահանման միջոցով պաշտպանվում է:

-Եղել ենք արդյո՞ք դրվագներ, որոնք այդպես էլ անորսալի են մնացել, պահը բաց եք թողել ու վերջ։ Ո՞ր դրվագը կբեմադրեիք, եթե ֆիլմը վավերագրական չլիներ։

-Այն տեսարանները, որոնք տեսել եմ ու չեմ հասցրել նկարել կամ տեսախցիկ չի եղել ինձ մոտ, համարում եմ, որ չեմ էլ տեսել՝ որպես ռեժիսոր: Բեմադրելու մասին ընդհանրապես չեմ մտածում, քանի որ համարում եմ, որ դա կարող է սահմանափակել ինձ մարդկային երևակայությամբ ստանալ աներևակայելի տեսարաններ:

-Ֆիլմի բյուջեն շուրջ 500.000 եվրո է, որի զգալի մասը ծախսվել է արտադրական փուլում: Ո՞վ է ֆինանսավորել ֆիլմը և որտեղի՞ց եք հայթայթելու միջոցներ հաջորդ՝ հետարտադրական փուլի համար։

-Այդ գործում շատ մեծ դեր են ունեցել անձնական, գործընկերային կապերը, ինչն ապահովել է նաև ստեղծագործական ու ժամանակային ազատություն: Հույս ունեմ հետարտադրական փուլի միջոցները ստանալ կինոհիմնադրամներից, հնարավոր է՝ կազմակերպենք նաև դրամահավաքներ:

Զրույցը՝ Աննա Կարապետյանի
Լուսանկարները՝ Սեգ Կիրակոսյանի արխիվից