Լեզուն հետընթաց չի սիրում

Հարցազրույց լեզվաբան Հրաչ Մարտիրոսյանի հետ
 
- Դուք այժմ դասավանդում եք Լեյդենի համալսարանում: Կխնդրեի պատմել` ե՞րբ և ինչպե՞ս հայտնվեցիք Լեյդենում:
 
- Հոլանդիա գնացի 1995-ին, երբ Հայաստանում սովորելու հնարավորություն, ըստ էության, չկար: Մանավանդ` հնդեվրոպաբանություն և հին լեզուներ: Մինչ այդ` ավարտել եմ ՎՊՄԻ-ի բանասիրական ֆակուլտետը և երեք տարի աշխատել Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում` Սարգիս Հարությունյանի ղեկավարությամբ: Այն դժվարին տարիներին ամբողջ ուշքումիտքս ուսումնառությունս արտասահմանում շարունակելն էր: Հոլանդիայում էլ երկար տարիներ ոչինչ չէր ստացվում: Յոթ տարվա փորձերից, ինքնակրթության խարխափումներից ու մաշող սպասումից հետո վերջապես ընդունվեցի Լեյդենի համալսարան, բայց ոչ թե սովորական համալսարանական ուսումնառության, ինչպես ուզում էի, այլ` ասպիրանտուրա` PhD ծրագրի շրջանակներում: Պետք է գրեի հայերենի բնիկ բառամթերքի ստուգաբանական բառարան: Պաշտպանեցի 2008-ին, իսկ ստուգաբանական բառարանս հրատարակեցի 2010-ին: Հետագայում մնացի համալսարանում` հրավիրյալ դասախոսի կարգավիճակով: Այսինքն` կամավոր հիմունքներով գրաբար եմ դասավանդում:
 
- Որպես լեզվաբան, որը ապրում և աշխատում է դրսում, ինչպե՞ս կգնահատեք ակադեմիական շրջանակներում հայերենի հանդեպ հետաքրքրվածությունը:
 
- Ակադեմիական ոլորտում հետաքրքրություն, իհարկե, կա: Հայերենագիտությունը հնդեվրոպաբանության մի ինքնուրույն ճյուղ է, առանձին գիտակարգ, հետևաբար համապատասխան ինստիտուտները անպայման հետաքրքրված են հայերենով: Լեյդենի համալսարանում կար հայագիտական ամբիոն, որը ղեկավարում էր պրոֆեսոր Վայտենբերգը: Բայց ցավոք, նա գնաց թոշակի, ու ամբիոնն անմիջապես փակեցին, թեև հետաքրքրություն դեռ կա:
 
- Իսկ ավելի շատ գրաբարի՞ հանդեպ է հետաքրքրությունը, թե՞ արդի հայերենի:
Տարբեր տարիների պատկերը տարբեր է լինում: Այդտեղ մեծ դեր ունի ուսանողների անձնական հետաքրքրությունը: Ինձ համար հաճելի է, որ իմ դասավանդման այս տարիների ընթացքում գրաբար ուսանելու են գալիս հիմնականում համեմատական լեզվաբանություն սովորող ուսանողները: Ես գրաբարը դասավանդում եմ հիմնականում տարժամանակյա տեսանկյունից` սկսելով նրա ծնունդից` հնդեվրոպական ակունքներից:  
 
DSCN0324- Խոսենք Ձեր գիտական ուղղվածության մասին: Հիմա շատ հաճախ կարելի է տեսակետների հանդիպել այն մասին, որ համեմատական լեզվաբանությունը ճշգրիտ գիտություն չէ և գիտական լուրջ պատրաստվածություն չի պահանջում: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այդ տեսակետները:
- Սա ամենատարածված մոլորություններից մեկն է: Համեմատական լեզվաբանությունն ունի իր հստակ մեթոդներն ու սկզբունքները, լեզվական իրողություններն էլ ունեն իրենց զարգացման օրինաչափությունները: Սակայն շատերն են ուզում առանց մասնագետ լինելու կամ իրենց նեղություն տալու և ոլորտի հիմունքներն ուսումնասիրելու նոր ու սենսացիոն խոսք ասել: Համեմատական լեզվաբանությունը բանալի է տալիս դեպի լեզվի ծագումը` արմատները, և տվյալներ է մատակարարում լեզվի զարգացման վաղնջական շրջաններից, որոնց վերաբերյալ մենք ուղղակի նյութեր ու պատմական փաստաթղթեր չունենք: Ուղղակի հայկական փաստաթղթեր ունենք վերջին 1500 տարվա կտրվածքով: Դրանից առաջ էլ մինչև Ք.ա. 6-5-րդ դարեր որոշ պատմական փաստաթղթեր կան օտարալեզու աղբյուրներում: Սակայն ինչքան իջնում ես դեպի ժամանակի խորքը, այնքան նյութը պակասում է, և միայն համեմատական լեզվաբանությունն է, որ կարող է համակարգված տվյալներով լուսավորել հնագույն փուլերի խավարը: Հետևաբար շատերը հենց այդ տվյալներն էլ օգտագործում են և խոշոր չափով չարաշահում` հորինելով ինչ սրտները կտա և այդ ամենն իրենց տեսություններին հարմարեցնելով: Սա զգալիորեն նվազեցնում է համեմատական լեզվաբանության վարկը:
 
- Իսկ ի՞նչ ընդգրկվածություն ունի այդ մտայնությունը: Հատկապես ո՞ր երկրներում է նկատելի ձեր մատնանշած երևույթը:
- Մերձգիտական կամ կեղծգիտական ոլորտը կա շատ երկրներում` Հնդկաստանում, Ռուսաստանում և այլուր: Մի տեղ մի քիչ ավելի սուր, մի ուրիշ տեղ` ավելի պակաս դրամատիկ: Ռուսաստանում էլ է այն զգալի չափերի հասնում: Նրանք էլ կարծում են, թե աշխարհի կենտրոնը ռուսերենն է, ու ամեն ինչ սկսվել է ռուսներից: Բայց  ինձ մեր իրականությունն է մտահոգում: Վատն այն է, որ մեզ մոտ այդ մտայնությունն սկսել է թափանցել նաև ակադեմիական գրականություն: Վերջերս Աճառյանին նվիրված մի ժողովածուի մեջ այր բառի իմաստը ներկայացված էր այսպես` «արիացի, տղամարդ»: Սա շատ վտանգավոր է, որովհետև դա ոչ միայն նշանակում է ավելորդ վստահությամբ ամրագրել գիտական լուրջ հիմնավորում չունեցող փաստարկը, այլև պարզապես կեղծել բանասիրական` բառարանագրական տարրական տվյալը: Հեղինակն ամենաշատը կարող էր գրել, օրինակ, այսպես. «Հայերեն այր բառը, որ գրաբարյան տեքստերում վկայված է ‘այր, տղամարդ’, ‘ամուսին’ և ‘քաջ` երևելի մարդ’ իմաստներով, մեր կարծիքով (կամ մեր համոզմամբ) ծագումով կամ հնագույն բնիմաստով նշանակում է ‘արիացի’»: Իհարկե, դա էլ կլիներ հիմնազուրկ: Բայց գոնե ձևակերպումը խայտառակ չէր լինի:
 
DSCN9307- Ձեր գործունեությունը որոշ չափով առնչվում է բառարանագրությանը: Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ ժամանակային կտրվածքով են «աշխատում» բառարանները: Որքա՞ն ժամանակ հետո է զգացվում բառարանը թարմացնելու կարիք:
- Բառարանները թարմացնելու անհրաժեշտություն միշտ կա: Օրինակ` ժամանակակից հայերենի ակադեմիական բառարանը  շատ լավն է, բայց այն արտացոլում է շուրջ քառասուն տարի առաջվա լեզվավիճակը և, բնականաբար, արդեն հնացել է. կան բազմաթիվ տեխնիկական բառեր, տարբեր բնագավառների նորամուծություններ ու փոփոխություններ: Նույնը վերաբերում է ստուգաբանական բառարաններին: Աճառյանի «Արմատականը» աշխարհի ամենափառահեղ բառարաններից է, առանց չափազանցության: Բայց այն արտացոլում է 30-ական թվականների վիճակը. մոտ երկու տասնամյակ անց կդառնա 100 տարեկան: Այժմ մենք ունենք հսկայական քանակությամբ նոր ձեռագրեր, տեքստեր, ձեռագիր հիշատակարաններ, վիմական արձանագրություններ, բառաքննական ու ստուգաբանական ուսումնասիրություններ և այլն: Էլ չեմ ասում, որ համեմատական լեզվաբանությունն ինքն էլ հսկակայական առաջընթաց է ապրել: Այս ամենը, բնականաբար, ստիպում է մտածել նոր ստուգաբանական բառարանի մասին:
 
- Խոսեցինք բառերի մասին, որոնք մուտք են գործել մեր լեզու վերջին մի քանի տարիների ընթացքում: Անդրադառնանք դրանց, այսպես ասած, հայաֆիկացնելու գործընթացին: Ինչպե՞ս եք գնահատում իրավիճակը:
- Սա ամենանուրբ ու ցավոտ հարցերից մեկն է: Պարզապես պետք է փորձենք պահել մի հավասարակշիռ միջին գիծ: Այսինքն` մի կողմից չտրվենք ամեն ինչի համար հայերեն համարժեք փնտրելու կամ սարքելու մոլուցքին, մյուս կողմից էլ լեզվի դռները լայն չբացենք օտար իրողութունների առջև: Սա, իհարկե շատ բարդ է, մանավանդ որ հստակ չափանիշներ չկան: Եթե խոսքը վերաբերում է հենց այս պահին ստեղծվող իրողությանը, որը պետք է մտնի մեր առօրյա կենցաղ, այս դեպքում կարելի է փորձել ուղղորդել, հետաքրքիր տարբերակներ առաջարկել և թողնել ժամանակի դատին: Հաճախ խոսքը վերաբերում է այնպիսի հասկացությունների, որոնց համար արևելահայերենն արդեն ունի վաղուց ամրագրված բառեր` թե՛ գրական լեզվում, թե՛ խոսակցականում: Տիպիկ օրինակներ են` անանաս, գազար, շոկոլադ, սոնետ, ֆուտբոլ և այլն: Եվ հանկարծ հայտնվում են մարդիկ ու բոյկոտում են այդ անթերի բառերը, ինչ է թե` օտար ծագում ունեն, և դրանք փոխարինում արևմտահայերեն կամ նորահնար բառերով: Սա ոչ թե լեզվամաքրություն է, այլ մաքրամոլություն, մեր մայրենի լեզվի կոպիտ ու անհարկի խմբագրում: Կամ ի՞նչ ասենք այն մարդկանց մասին, որոնք անհաշտ թշնամանքով են վերաբերվում այնպիսի կոլորիտային բառերի, ինչպիսիք են` բալա, խաբար, ջան և այլն: Լեզուն հետընթաց չի սիրում. այն, ինչ էղել է` եղել է. լեզվի մեջ խմբագրումներ կարելի է անել միայն սուր անհրաժեշտության դեպքում:
 
- Ո՞վ պետք է զբաղվի այս հարցերով. կառույց, անձեր:
- Ինչ վերաբերում է տարբեր գիտակարգերի նոր տերմիններին, որոնք թարգմանելու անհրաժեշտություն կա, ապա լավագույն լուծումը լեզվաբանների և համապատասխան գիտաճյուղերի ներկայացուցիչների համագործակցությունն է:  
 
DSCN0741- Հիմա առանց համացանցի շատերն այլևս չեն պատկերացնում իրենց առօրյան: Մեզնից շատերը, այդ թվում և Դուք, գրանցված են այս կամ այն սոցիալական ցանցում: Հետևելով լեզվի դրսևորումներին` սոցցանցերից լեզվին սպառնացող վտանգ տեսնո՞ւմ եք:
- Ամենամեծ վտանգը օտարատառ հայերենն է, որովհետև դա ոչ միայն արհամարհում է մեր գրավոր մշակույթի մեկուկեսհազարամյա ավանդույթը, այլև աղճատում ու խճողում է մեր մայրենին: Օտարատառ հայերենով գրող մարդկանց համար ոչ մի արդարացում չկա: Հիմա հայատառ գրելու համար տեխնիկական ոչ մի լուրջ բարդություն չկա: Ընդունելի չեն նաև մեր սփյուռքահայ հայրենակիցների այն արդարացումները, թե իրենք հայերեն գիտեն, բայց հայկական տառերը` ոչ, ուստի էլ ինչպես հաղորդակցվեն իրենց հայրենակիցների հետ: Եթե դու կիրթ մարդ ես և ուզում ես հաղորդակցվել քո մայրենիով, ապա ի՞նչ մի բարդ բան է հայկական տառերը սովորելը: Մեկ շաբաթն էլ բավական է դրա համար: Լեյդենյան Ամառային դպրոցի ժամանակ ընդամենը երկշաբաթյա խտացված դասընթացիս օտարազգի ուսանողները սովորում են կարդալ ու հասկանալ գրաբարյան պարզ նախադասությունները: Իսկ մի՞թե առավել մոտիվացված չպիտի լինեն հենց մեր հայրենակիցները:
Շատերն օտարատառ գրելով պարզապես կոծկում են հայերենի վատ իմացությունը: Սակայն օտարատառ հայերեն գրելն ավելի մեծ ամոթ է, քան հայատառ գրելով տառասխալներ անելը:
 
- Վերջին շրջանում տարածում է գտել մի երևույթ ևս, որին կցանկանայի անդրադառնալ: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն երևույթին, երբ գրողները մտածված խախտում են լեզվական օրենքները, ասենք` գրում են առանց մեծատառերի, առանց կետադրական նշանների:
- Սա որոշ չափով ծանոթ է ինձ: Ես չգիտեմ ինչպես մեկնաբանել սա` օրիգինալ երևալու մղո՞ւմ է, թե՞ շատերի համար արվեստագիտական հենք ունի: Հասկացանք, հեղինակներն ազատություն են սիրում և կարող են իմաստ դնել այնտեղ, որտեղ մյուսները չեն տեսնում: Բանաստեղծությունը, օրինակ, կարող է չափ կամ հանգ չունենալ, առանց դրանց էլ կարելի է շատ բան ասել: Իսկ ուղղագրությունն ու կետադրությունն արտաքին բաներ են. դրանք վերացնելու կամ այդ հարցում ինչ-որ հեղափոխություն անելու իմաստը լավ չեմ պատկերացնում: Բայց իմ վերաբերմունքը, իհարկե, կարող է լինել սուբյեկտիվ կամ անտեղյակության հետևանք:
 
DSCN9553- Դասական ուղագրությանը վերադառնալու  մասին ի՞նչ կասեք:
- Արդի արևելահայերենը շատ լավ ներդաշնակում է և հարմարվել է նոր ուղղագրությանը: Այն մտայնությունը, թե նոր ուղղագրությունը մեզ հեռացրել է մեր արմատներից, անիմաստ է: Նկատի են առնվում, օրինակ, սէր և սեր տիպի դեպքերը: Համանուններ կան բոլոր լեզուներում. ինչպես որ գրաբարյան սէր և սեր բառերն են մեր լեզվի հնչյունական զարգացման հետևանքով դարձել համանուններ, այնպես էլ, օրինակ, գրաբարյան հաւ ‘թռչուն’ և հաւ ‘պապ’ բառերի վաղնջահայ նախաձևերն են փոփոխվել և հինգերորդ դար հասել համանուններ դարձած: Ու այդտեղ ոչ մի դրամատիկ բան չկա: Եթե մոտիվացիան արմատներին վերադառնալն է, ուրեմն պետք է սովորենք գրաբար, վերջ: Ի՞նչն է խանգարում ծանոթ լինելու մեր արմատներին գրաբար քերականությամբ և մեսրոպյան ուղղագրությամբ:
Մոլորություն է նաև, թե նոր ուղղագրությունն անդունդ է գոյացրել արևելահայ ընթերցողի և գրաբար կամ արևմտահայ գրականության միջև, և թե հին ուղղագրությանը վերադառնալով այդ անդունդը կվերանա: Ուղղագրությունն ընդամենը գրության մի բուռ պայմանական կանոնների համակարգ է: Այն լեզվի կառուցվածքի կամ քերականության հետ կապ չունի: Հին ուղղագրությանը վերադառնալով գրաբար կամ արևմտահայ տեքստերն ավելի հասկանալի չեն դառնա: Հին ուղղագրության վերադարձը միայն կավելացնի անգրագիտությունը և խառնաշփոթ կստեղծի արդի լեզվավիճակում:
Ծայրահեղորեն դեմ եմ այն պնդումներին, թե ուղղագրության հարցը խաթարում է հայերի  միասնությունը: Ուղղագրությունը չի, որ պիտի միավորի մեզ:
 
- Եվ մեր զրույցի վերջին հարցը: Օտարալեզու դպրոցներ ունենալու կողմնակիցները պնդում են, որ հայերենը մրցունակ լեզու չէ: Ի՞նչ կարծիք ունեք այդ դպրոցների բացման հարցի շուրջ և ինչո՞վ են պայմանավորված նման պնդումները:
- Սա տգետ պնդում է: Դեռևս հինգերորդ դարից մեր լեզվով ստեղծվել է հարստագույն գրականություն բոլոր ժանրերով, գիտության բոլոր բնագավառներից: Ուրեմն այդ ինչպե՞ս ստացվեց, որ հայերենը հանկարծ դարձավ թերարժեք լեզու: Նորից աքսիոմատիկ արժեքների մասին ենք խոսում. եթե ուզում ես գրել հայերեն, գրիր հայատառ. եթե ուզում ես սովորել Հայաստանում, պետք է սովորես հայերենով:
Իմ համոզմամբ` ոչ մի դրվատանքի խոսքի արժանի չի Հայաստանում շքեղ` էլիտար բայց օտարալեզու դպրոց կառուցող որևէ նախաձեռնություն:
 Զրուցեց Աստղիկ Հակոբյանը
  • Created on .
  • Hits: 3443

Կայքը գործում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ։

© 2021 Cultural.am. Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են ՀՀ օրենսդրությամբ: Կայքի հրապարակումների մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման ժամանակ հղումը կայքին պարտադիր է: