Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Սուրէն Պարթեւեան (Սիսակ Պարտիզպանեան)
Կ․Պոլիս, 1876 – 1921 Ալեքսանդրիա
«Սուրէն Պարթեւեան ունի Եւրոպան, Ափրիկեն, Ամերիկան, այսինքն քաղաքակրթութեան վայելքն ու հեշտութիւնները։ Այս փորձառութիւնները բացառիկ են ահա։ Մեր միւս գրողները անկարելի խեղճութիւններ են, երբ չունին։ Պարթեւեան միշտ ահին մէջն էր, չունենալուն։ Այս մարդը ըլլար օր մը ինքն իր հետ, պարզ ու անկեղծ թող պատմեր մեզի միայն իր խոնաւութիւնները, որոնց սպասը հանդուրժեց։ Մենք կունենաինք ահաւոր, անմոռանալի գործ մը, առնուազն Սուրէն Պարթեւեանը»։
Յակոբ Օշականի թերեւս ենթակայական, գրադատական իր ինքնեղ չափանիշներով որոշապէս վիճահարոյց բնութագրումն է, գրող, հրապարակագիր Սուրէն Պարթեւեանի մասին։ Մի գրողի, որի ստեղծագործութիւնը դժուարութեամբ կարելի է յիշել, թէ երբեւէ որեւէ գրադատի կողմից ուշադրութեան արժանացե՞լ է, եւ այսպէս էլ իսպառ մոռացութեան մատնուած։ Եւ անշուշտ արժանի չէր գրողը, թեկուզեւ այն պատճառով, որ արեւմտահայ այն եզակի գրողներից էր, որոնց ժառանգութիւնը հիմնաւորապէս Մեծ եղեռնի եւ տարագրութեան շրջանում կամ էլ ազատագրական պայքարի բովում էր թրծուել․ եւ արդեօք․ «Բախտը կ՛ուզէ որ իրմէ վերջ, մեզի ձգած իր ժառանգութիւնը ենթարկուի նոյն այդ ճակատագրին»։ Օշականի մտահոգութիւնը սոսկ մտահոգութիւն չէ, այլ հանիրաւի մոռացուած մտաւորականի, ազգային երախտաւորի գրական ժառանգութեան հանդէպ ունեցած հոգածու վերաբերմունք․․․
Վերստին Կ․Պոլսի Կեդրոնական վարժարանին պէտք է երախտագետ լինենք․ Սուրէն Պարթեւեանը նոյնպէս վարժարանի սաներից էր, իր իմացութեան սաղմերը այնտեղ էին հունաւորուել․ 1895թ․ արդէն վարժարանաւարտ տարագրուել է Եւրոպա, այնուհետեւ ԱՄՆ։ Իսկ ինչպես արեւմտահայ բազում գրողներ, օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումից յետոյ ինքը նոյնպէս վերադարձել է Ստամբուլ, իսկ կեանքի վերջին հանգրուանը Ալեքսանդրիա քաղաքն էր։
Կենսագրական այս հակիճ ծանուցումները արդէն իսկ ենթադրում են, որ այդ տարիները գրողի, հրապարակագրի համար եղել են ստեղծագործական․ «Ազգ», «Դաշինք», «Անապատին յուշարձանը» եւ այլ պարբերականների խմբագրի մտահոգութիւնը եւ մտածողութեան կիզակէտը բնականաբար պէտք է լիներ դարավերջի կոտորածների հետեւանքով ստեղծուած հայութեան գոյավիճակի հետ կապուած խնդիրներ, ինչպէս նաեւ հետագայ տարիներին Մեծ եղեռնի իրադարձութիւնների լուսաբանումը որպէս ժամանակագիր՝ մեկնելով Ադանա, ականատեսը լինելով սահմռկեցուցիչ պատկերների․ իր տպաւորութիւնները ամփոփուած են «Կիլիկեան արհաւիրք» Կ․Պոլիս, 1909 ուղեգրական մատեանում։
Սուրէն Պարթեւեանի ժամանակին տպագուած ստեղծագործութիւնները «Քայքայում» պատուածքների ժողոուածուն /1911/ , «Արիւնի մատեանը» /1915/ այսօր էլ մատենագիտական հազուագիւտ նմուշներ են, քանզի երբեք չեն վերահրատարակուել։ Իսկ 1914-1916թ․թ․ նրա խմբագրած «Եգիպտահայ տարեցոյց»ը բանասիրական, պատմագիտական նիւթեր է պարունակում, մասնաւորաբար հետեղեռնեայ ժամանակաշրջանին վերաբերող ականատեսների վկայութիւններ, վաւերագրեր։
Ժամանակակիցները յիշում են Սուրէն Պարթեւեանին Սորբոնի համալսարանում ուսանած տարիները, նրա ինքնատիպ, առանձնականութեամբ առանձնացող կերպարը։ Զապէլ Եսայեանի «Կեղճ հանճարները» վէպում նոյնիսկ նրա նախատիպը կա՝ վտարանդուած, թէ՞ ինքնօտարուած հայ ուսանողների շրջանում, բայց այնուամենայնիւ․․․ «Չենք կրնար մասնաւոր գաղափար մը կազմել» առանց Սուրէն Պարթեւեանի գրական ժառանգութեան հրատարակման։ Եւ ինչ է սա, եթէ ոչ հասունացած պարտքի գիտակցում՝ ծանրացած մեր ուսերին՝ վստահ եմ ապագայ սերունդների չհանդուրժող հայեացքի ներքո․․․
Այնուահանդերձ, Սուրէն Պարթեւեանը արեւմտահայ այն գրողներից էր, որոնք ոչ միայն մոռացուած են՝ ի ցաւ սրտի, նոյնիսկ բանասէր, գրականագէտների կողմից «չյայտնաբերուած»։ Եւ զարմանալի է, ոչ միայն Հայաստանում, այլ նաեւ Սփիւռքում։ Գոնէ ես առիթներ ունեցել եմ սփիւռքեան գրական շրջանակներում հետաքրքրուել՝ գիտե՞ն արդեօք այս գրողի մասին, կարդացե՞լ են որեւէ ստեղծագործութիւն՝ «ձայն բարբառոյ անապատի»։ Եւ այս պարագային կեղեքող-հոգեմաշ լռութիւն։
Արթուր Անդրանիկեան
WhatsApp +374 91 423 159
- Hits: 170