Հովիկ Սարդարյան․ Ամենակուլ հիդրա պոստմոդեռնը` ստրկության ուղին

Կարո՞ղ ես հեշտությամբ պատասխանել՝ «դու ո՞վ ես» հարցին։

Այո։ Ես մարդ եմ։

Խմբային պատկանելության մասին էի հարցնում։

Խմբի չէի ասի։ Ես ավելի շուտ արժեքների եմ պատկանում։ Ես մարդկանց իրենց արժեքային խմբի հետ եմ ասոցացնում։ Եթե ես այսօր Եվրոպայում չեմ գտնում մարդկանց, որոնք այն արժեքներն են կրում, ինչ ես, ես ինձ այս մարդկանց հետ չեմ ասոցացնում։ Իմ կողմից ամեն ինչ արժեքների վրա է դրված, և հարցն այն չի, որ հիմա մենք պատերազմական երկիր ենք և այդ պատճառով, իբր թե, ուրիշ արժեքներ ունենք։ Ոչ։ Ուղղակի մենք ավելի զգոն ենք, որովհետև շատ կրտիկական պահերի տեսնում ես՝ որն է իսկական արժեքը, որն է մարդուն տարբերում կենդանուց, և ցույց տալիս, որ սա մարդ է և ինչու չէ, մարդ, որը ձգտում է ավելիին, քան մարդ լինելն է։ Ավելին՝ աստվածայինի է ձգտում, և այդ կոնտեքստում, երբ տեսնում ես, որ մարդիկ կան, որ չասենք հողը, բայց մշակույթը, տեսակը այնքան են կարևորում, որ չեն վախենում ու տասնութ տարեկանում իրենց կյանքն են զոհում դրա համար․․․ ինձ համար դա գերմարդու մի դրսևորում է։ Ես, ամեն դեպքում, այս պատրեազմից հետո դա հասկացա, որովհետև Արցախյան առաջին պատերազմի մասին միշտ մտածում էի՝ ո՞նց են մարդիկ կարողացել դա անել, մտածում էի, որ իրենք մեր մասին չեն մտածել, նկատի ունեմ՝ իրենց երեխաների, այլ մտածել են մի բանի մասին, որը հայրենիք է կոչվում և որը շատ աբստրակտ է։ Բայց իրենց համար աբստրակտ չի եղել, և իրենք գաղափարի մարդիկ են եղել, և ինչ-որ տեղ գաղափարի մարդ լինելն է, որ մարդուն մարդ է դարձնում և տարբերում կենդանուց։ Իդեաներն են, որ մնում են մարդուց հետո, եթե մենք փորձում ենք ինչ-որ տեղ մեր անմահությանը հասնել, այսպես ասած՝ հաղթահարել ժամանակը, ապա խնդիրը կարող ենք լուծել միայն իդեաների միջոցով, աշխարհին իդեաներ թողնելով, որոնք կապրեն մեզանից հետո, և այդ առումով ես այդպիսի արժեքներով եմ մարդկանց խմբավորում, իրականում չեմ էլ խմբավորում, բայց եթե, ապա՝ միայն արժեքների կոնտեքստում։ Իսկ այսօր, անգամ Հայաստանում, այսպիսի արժեքներ կրող մարդիկ չկան։ Նրանք, ովքեր որ զոհվել են, երևի իրենք էին այդ մարդիկ, բայց նրանք այլևս ողջ չեն։

Մոտավորապես ո՞ր պահից սկսած ես դա գիտակցել, ամբողջությամբ կամ գոնե մասնակի, որ դու այս ամենի կրողն ես կամ դեպի այդ արժեքային համակարգ գնացողն ես, ի՞նչն է որ մարդուն հուշում է, որ ինքը ա´յ այսպիսին է, ուրիշ է կամ ուրիշ չէ, ինքը այստեղին կամ այնտեղին է պատկանում։

Ես այս զգացողությունն ունեցել եմ ամենավաղ մանկությունից, երբ որ սկսեցի դպրոց գնալ։ Լինելով արցախցի՝ (Արցախյան առաջին պատերազմի պատճառով ծվնել և մանկության առաջին տարիներն անցկացրել եմ Սևանում) Հադրութի բարբառը չգիտեի, և երբ դպրոց գնացի ոչինչ չէի հասկանում, ոչինչ։ Տանը ինձ հետ գրական հայերեն էին խոսել։ Այդ ժամանակ իրականում ինձ չէր հետաքրքրում բարբառը սովորելը (իհարկե դպրոցում կարճ ժամանակ անց սովորեցի) որովհետև այն ինձ պետք էր երեխաների հետ շփվելու համար միայն, իսկ ես զգում էի, որ դա ինձ պետք չի, ես չունեի այդ շփման կարիիքը։ Մենք այդ ժամանակ նոր տուն էինք տեղափոխվել, որտեղ դաշնամուր կար, շատ մեծ դատարկ սենյակ էր, ու դատարկ սենյակում դրված էր այդ դաշնամուրը, ու երբ որ նվագում էիր, ամեն ինչ արձագանքում էր, ու այդ արձագանքը, նվագից եկած զգացողությունն այնքան էր ինձ կլանել, որ ես մի ամողջ ամառ՝ առավոտից երեկո, դաշնամուրի վրա անգամ հաց էի ուտում։ Ես ուրիշ աշխարհ էի բացահայտել ու ոչ մի կերպ չէի հագենում դրանից։ Հետո պարզվեց, որ նաև լավ ձայն ունեմ, և սկսեցի երգել։ Այսինքն՝ իմ երաժշտական ունակությունը ինձ ի սկզբանե դրել էր այնպիսի վիճակի մեջ, որ ես երբեք չէի ասոցացնում ինձ բոլորի հետ, հետագայում՝ պատանեկության տարիներին, երբ որ Ստեփանկերտ տեղափոխվեցի, միշտ զգում էի, որ ինդիվիդուալիստ եմ, ես անընդհատ կոնֆլիկտային իրավիճակներում էի հայտնվում դրա պատճառով, և այդ կոնֆլիկտները հաճախ կապված էին հատկապես դպրոցում տիրող հայրենասիրական պոռոտախոսության հետ։ Ինձ մի անգամ դպրոցից քիչ էր մնում հեռացնեին։ Ուսուցիչներից մեկը հետո կանչեց ու ասաց՝ գիտես, միշտ չի, որ պետք է ասել ճշմարտությունը, մարդիկ շատ հաճախ պատրաստ չեն լսել դա։

Եվ ի՞նչն էր քեզ խանգարում իրենց պատկերացրած հայրենասիրության մեջ։ Քեզ համար ի՞նչ է հայրենասիությունը։

Հայրենասիրությունն ինձ համար նախևառաջ պրոֆեսիոնալիզմն ու պատասխանատվությունն են, և այս կոնտեքստում ես Հայաստանում շատ քիչ հայրենասեր մարդու եմ հանդիպել։ Մենք տեսել ենք հաղթանակած գեներալներ, որոնք կոռումպացված են։ Հայրենասիրությունը կոնկրետ արժեքների համակարգ է, որի կրողը պիտի լինես, պիտի փորձես պահպանել այն, ինչ ունես, իսկ մենք ունենք աշխարհին ցույց տալու շատ բան։ Մի քանի օր է՝ սովետական հայ կամպոզիտրոների գործեր եմ լսում, ինձ համար զարմանալի է հիմա, ես միշտ թերահավատությամբ եմ վերաբերվել այդ երաժշտությանը ու մեկ էլ տեսնում եմ, որ մարդիկ գաղափարներ են ունեցել, երաժշտական գաղափարների մասին է խոսքը, բայց ստիպված են եղել այդ ամբողջը դնել սովետի կանոնի մեջ։ Դու տեսնում ես՝ ոնց են մարդկանց համար կաղապարներ սարքել և չեն թողել, որ այդ մարդիկ, ովքեր ասելիք ունեին, ինքնուրույն, բնական ճանապարհով կազմավորեն և ձևավորեն իրենց ձևերը, մեթոդներն ու գործիքակազմը, որն էլ իրենից արժեք կներկայացներ և հետաքրքիր կլիներ աշխարհին: Իսկ հիմա այլ բան է տեղի ունենում․ աշխարհն այնքնան դեստրուկտիվ է, որ չի թողնում փոքր ազգերին ու անգամ՝ անհատին, դուրս գալ ընդհանուր հոսքից ու կարողանալ, չգիտեմ, ասենք մի ծաղիկ նկարել ու ասել՝ սա ուրիշ ծաղիկ է։

Ես կասեի՝ արևմուտքում այլ բան են ասում։ Ասում են՝ ամեն ինչ թույլ է տրված, արա´։

Հենց դա է։ Թույլ տված է, բայց գործիքները, որով թույլ չեն տալիս, ավելի թափանցիկ են՝ անտեսանելի։ Դու դրանք չես տեսնում, բայց դրանք ամեն վայրկյան քո կյանքի մեջ են։ Ասենք՝ միայն պատերազմի ժամանակ Հայաստանի օրինակով ամեն ինչ պարզ կարելի է տեսնել․ մենք չենք եղել ինֆորմացիոն բլոկադայում, ինչպես Ադրբեջանը, բայց եղել է այնպիսի պրոպագանդա, այնպիսի ահռելի քանակի սուտ, որ մենք վերջում մնացինք ապշած։ Դու լավ գիտես՝ դա ոնց եղավ, տիպիկ օրինակ է։ Իհարկե, ավելի վուլգարիզացված էր Հայաստանում, բայց ես չեմ կասկածում, որ նույն բանը Եվրոպայում կարող է տեղի ունենալ, միգուցե մի քիչ ավելի չափի մեջ, որովհետև իրավիճակը այդքան կրիտիկական դժվար թե լինի, բայց կարծում եմ, որ նույն կերպ ուղեղների լվացում տեղի կունենա, որովհետև, օրինակ, եթե մարդիկ պատերազմի ժամանակ ճշմարտությունն իմանային, այլ կերպ կլիներ, մենք այնպիսի մոբիլիզացիայի կգնայինք, որ հնարավոր կլիներ խուսափել այս ամենից, դրա համար ես, օրինակ, կասկածում եմ Հայաստանի իշխանության՝ հայամետ լինելուն, շատ մեղմ ասած։

Բացի այն, որ հայ ես, բացի այն, որ քո ընտանիքը Հայաստանում է, ու բացի այն, որ որոշ արժեքներ, նշեցիր, որ Հայաստանում կան, որոնք քեզ պետք են, էլ ի՞նչն է կապում քեզ Հայաստանին։

Լեզուն․ հայերեն եմ մտածում։ Այսինքն՝ լեզվամտածողությունը ու դրանից եկող հանգամանքները։ Բայց մյուս կողմից, ես փորձում եմ օտար մշակույթներ (օտար երևի չասեմ, կարծում եմ՝ օտար մշակույթներ քիչ են լինում, մշակույթները շատ կապված են իրար հետ) ճանաչել, փորձում եմ անըդհատ յուրացնել անծանոթը, որպեսզի իմը անընդհատ վերաժևորեմ, բայց ներմուծելը նկատի չունեմ, պատրաստի ֆորմաները չէ, որովհետև պատրաստի ֆորմաները տապալված են ի սկզբանե։ Տես, օրինակ, Հայաստանում աընդհատ ասում են՝ Իսրայել, Իսրայել․ հրեաները պատրաստի մոդելներ չեն վերցրել, իրենք իրենցն են ստեղծել, նույնը Ճապոնիայի դեպքում, մոդելները վերցված են ինստիտուցիոնալ մակարդակում, բայց ոչ՝ գաղափարախոսական։ Այսինքն՝ վերցնում ենք գործիքակազմ, բայց ոչ իդելոգիա, իսկ Հայաստանում հիմա, ուր նայում ես, կա պոստմոդեռնի չկայացած իդիելոգիա, օրինակ՝ Փաշինյանն ասում է՝ մենք «իզմեր» չունենք։ Դա պոստմոդեռնն է, այսինքն՝ մարդը չունի արժեքային ոչ մի համակարգ և չունի ոչ մի խոչընդոտ, իրեն կանգնացնող, զսպող որևէ բան։ Եվ հիմա մենք տեսնում ենք, թե ինչքան վտանագավոր է պոստմոդեռնը քաղաքակրթության համար, նույնը Թրամփի պարագայում։ Ամեն ինչ պոստմոդեռն է՝ ցինիզմից սկսած, դրա համար ես կարծում եմ, որ դա աշխարհը կկործանի, ավելի լավ է լինել կոնսերվատիվ, փակ, բայց ունենալ հստակ պատկերացումներ, արժեքներ, որոնք ունեն կարմիր գծեր, քան լինել պոստմոդեռն։ Ավելին, կարծում եմ, որ պոստմոդեռնը ազատության անվան տակ մարդուն տանում է ստրկության, ինքնակամ ստրկության: Սա արդեն չափազանց տեսանելի է: Միառժամանակ, շատ կասկածում եմ, որ ուղղակի կոնսերվատիզմը, որին որպես հակադրություն է խաղում պոստմոդեռնը, որի մասին ես քիչ առաջ նշեցի, ի վիճակի է հակադրվել պոստմոդեռնին: Հնին վերադարձ չկա, դա նույնքան տապալված է, քանզի խրտվիլակները պետք է վառել, իսկ ամենակարող և ամենակուլ հիդրա պոստմոդեռնից ելքեր են պետք:

Հայաստանի դեպքում ո՞րը կարող է լինել այդ ելքը։

Սա շատ բարդ և մի մարդու կողմից չլուծվող հարց է: Մի բան հստակ է, որ պետք են փոփոխություններ ներսից, խորքից: Պետք են գիտակցված, խիստ ձևակերպված և կազմավորված կոնցեպտների վրա հիմնված փոփոխություններ: Արտաքին, ներմուծված, խցկված կամ սինթեզված գաղափարները և կոնցեպտները կենսունակ չեն և տապալված՝ ի սկզբանե: Տես, ես չեմ ասում, թե ես դեմ եմ դեմոկրատիային, կամ նման կարգի անհեթեթություններ, ես ասում եմ, որ դեմոկրատիան ընդհամենը գործիքակազմի բաղադրիչ է, իսկ մեր նպատակները, մեր ճանապարհը մենք դեռ չենք գտել: Սակայն ես տեսնում եմ այս խավարի մեջ փարոսից առկայծումները: Մեր դեպքում, մենք ունենք առաջնակարգ մի հստակ խնդիր, հիմնահարց․ դա ծռությունն է: Եվ այդ ծռությունը տեռորիզմը չէ, ինչպես ժամանակակից քաղաքակրթությունը պնդում է: Տես, վերջին պատերազում ես ևս մեկ անգամ հիմնովին համոզվեցի, որ քաղաքակրթությունը և տեռորիզմը ձեռք ձեռքի տված են քայլում: Այսինքն՝ համակարգն ու հակահամակարգը: Ուրեմն մեր ծռությունը ո´չ համակարգն է, ո´չ էլ՝ հակահամակարգը, այս ամենաիսկական համակարգը: Եվ մենք պարտավոր ենք փրկել մեր քաղաքակրթական հիմքը և դա անել ոչ թե փակվելով (այո, զգույշ պետք է լինել ու կասկածամիտ, քանզի չարը թափանցիկ է, անտեսանելի), այլ պետք է ապրեցնել թե´ արվեստով, թե´ մշակութով, թե´ զինվորական գործով և ոգով: Մի կողմից արարողի, մյուս կողմից զինվորի ոգին մեզ երբեք չպետք է լքի: Նախ և առաջ պետք է նստենք և հասկանանք՝ մեր մաքրակրոնության պատճառները և ախտահանենք և բուժվենք դրանից, այնուհետև պետք է նաև հասկանանք, որ մեզ պետք է մշակել մեր գիտակցության բազմաֆունկցիոնալ, բազմավեկտոր և տարողունակ մոդել: Մենք պետք է հասկանանք, որ ամեն հայ կարող է տարբեր մտածել և տարբերվել մյուսից: Աբսուրդ է չէ՞ հնչում, բայց դիսկուրսի մեջ հենց դա է, մեր խոսքն ուղղված է հիմնականում միասնականությանը: Գիտես, ես կարծում եմ՝ դա մեր թշնամիների կողմից լավ օգտագործվում է, սկզբից մեզ պառակտում են, ապա, քանի որ մեր միտքը վարժված էր միասնականությանը, հանգիստ ոչնչացնում են թե՛ մեզ և թե՛ մեր մշակույթը: Ես կարծում եմ, որ խնդիրը կլուծվի ոչ թե մեր միասնականությամբ, այլ երբ ամեն մի անհատ լինի իր տեղում և կատարի իր ֆունկցիան, սա նշանակում է, որ ամեն մեկը նախ իր տեղը պիտի ունենա, մասնագիտացված պետք է լինի և իր կոմպետենցիայից դուրս իրեն պրոֆեսոր չզգա: Բայց սա հիմա հարցի տեխնիկական կողմն էր, գիտակցության բազմավեկտորայնություն և բազմաֆունկցիոնալություն ասելով՝ ես նկատի ունեմ, որ մարդը Հայաստանում պետք է կարողանա իր ամբողջ ներուժի չափով ռեալիզացվել: Հայաստանում վերջին 30 տարիներին մարդը ուներ մի քանի տարբերակ՝ լինել առևտրական, զբաղվել քաղաքականությամբ՝ սպասարկելով արտաքին ուժերի շահերը, այսինքն՝ էլի լինել առևտրական, կամ արտագաղթել։ Արտագաղթածների մեծ մասն էլ էլի առևտրական է, սակայն նաև մի հոծ հատված իրոք՝ էլիտա, որին պետք է հետ բերենք Հայաստան: Սա օրվա հրամայական է: Կարծում եմ, երբ մենք կարողանանք մեր գիտակցության քիչ առաջ ասած ճիշտ մոդելը կառուցել, ապա կվերադառնան ոչ միայն հայ էլիտան, այլ նաև աշխարհում գտնվող այդ գիտակցությունը ունեցող այլազգի անհատներ:

Այնպես չէ, որ լավագույն ազգերն են, որ ունեն պետականություն, պետականություն ունեն այն ազգերը, որոնք դրա պահանջն ունեն և գիտեն, թե ինչի համար և ինչու է այն իրենց հարկավոր։ Այստեղ խոսքը լավի ու վատի մասին չէ, այլ ընդամենը հավաքական գիտակցության մասին է, և մեզ, կարծում եմ, որ միշտ դրսից խանգարել են, և մենք այժմ մեծ անելիքներ ունենք:

Գիտակցության այդ մոդելի ձևավորման համար ինքնության գիտակցումը որևէ դեր խաղո՞ւմ է։

Միանաշանակ։ «Ախտահանում» ասելով՝ ես նաև նկատի ունեի ինքնության և էության, երևի թե նախ և առաջ բացահայտում, քանզի մենք իրոք չենք գիտակցում, թե որն է մեր էությունն ու ինքնությունը: Մեր էությունը այժմ հիվանդ է տիֆով, ռաբիսը դրա վառ օրինակը` թուրքական դեսանտ, ռումբ՝ դրված մեր էության մեջ, փիլիսոփայական ամենաիսկական իմաստով չար, դեստրուկցիա, որ դրվել է մեր գիտակցության մեջ: Կան շատ երևույթներ, որոնք պարտավոր ենք արմատախիլ անել: Գիտակցության մեր մոդելը միանշանակ մեր էությունից պետք է աճեցվի, սակայն նախ և առաջ պետք է այդ էությունը գիտակցել, մաքրել:

Ո՞րն է հայի ինքնությունը։

Ինքնությունը ընդհանրապես ստատիկ բան չէ և շատ բարդ է այն վերբալիզացնելը: Մի հարց, ո՞րն է գերմանացիների ինքնությունը՝ մինչ ռեֆորմացիա՞ն, ռեֆորմացիայից հետո՞, թե՞ հիմա: Առանձին վերցրած գիտենք, թե որն է գերմանացիների ինքնությունը այդ տարբեր շրջաններում: Իսկ ո՞րն է այդ դեպքում իսկական ինքնությունը, նա որ ռեֆորմացիայից առաջ էր, ռեֆորմացիայից հետոն, թե Երկրորդ համաշխարհայինից հետոն: Հիմա մենք տեսնում ենք, որ ժողովուրդները, մշակույթները էվոլյուցիա են ապրում, փոփոխվում են և նման են կենդանի օրգանիզմներին: Իսկ մեզանում դա տեղի ունեցե՞լ է: Քեզ տարօրինակ չի՞ թվում, որ մի պատմիչ 5-րդ դարում գրել է, որ մենք «փոքր ածու ենք», և մինչ օրս մենք այդ «փոքր ածուն ենք»՝ ոչ ավելի փոքր և ոչ ավելի մեծ: Սա ցույց է տալիս, որ անգամ դեմոգրաֆիան և անգամ արտագաղթը գիտակցության հետ է կապված, նաև էլիտաների գիտակցության, ովքեր սեփական ժողովրդին վերաբերվել են ինչպես օկուպացրած իշխանությունը կվերաբերվեր, իսկ վերջինները եղան գագաթնակետը, երբ մի ամբողջ ժողովրդի դրեցին ոչխարի տեղ, բառիս թե ուղղակի, թե՝ մետաֆորիկ իմաստով:

Ինքնությունը քար չէ, և մենք պարտավոր ենք պատմության այս կետում անել նաև կտրուկ փոփոխություններ, կառչած չմնանք քարերից: Մի բան հստակ է, առանց ինքնության անհնար է, և մենք պարտավոր ենք պատմության այս պատասխանատու շրջանում լինել հնարավորինս ռացիոնալ և կոնստրուկտիվ:

Արդյո՞ք ազգային ու էթնիկ ինքնության հարցերը քսանմեկերորդ դարում հնացած դիսկուրս չեն։

Միանշանակ հնացած են այն ձևով, ինչպիսին մենք նրանց գիտենք։ Ժամանակին դա պետություններ ստեղծելու համար էր։ Հիմա այդ դիսկուրսը շատ թույլ է, և նրան մակաբուծում են այն ուժերը, որոնք մարդուն ոչինչ չունեն տալու, միայն թալանել են ուզում, փոխարենը ստեղծում տպավորություն, որ իրենք պաշտպանում են կամ էլ՝ գրավում։ Սակայն, զարգացած ու կայացած մադրուն չես կարող միայն էթնիկ հարցի շուրջ համախմբել։ Բայց կա մեկ ուրիշ բան էլ։ Հողից կտրված և օդերում ոչինչ չի ստացվի։ Եթե խոսում ենք ստեղծագործող մարդու մասին, ոչ թե ինչ-որ կորպորացիայի մասին։ Միանշանակ բաց ու ազատ պիտի լինել, բայց բաց լինելը երբեք չպետք է շփոթել անողնաշարության հետ։ Այսինքն՝ ամեն ինչի բալանսը պիտի գտնվի։ Սա պետության մասին։ Ազգային դիսկուրսը, իհարկե, ստեղծեց պետություն, բայց մենք պետք է մեզ տանք մի շատ կարևոր հարց: Ինչի՞ համար է մեզ պետք պետությունն ու պետականությունը: Ես ունեմ իմ պատասխանը. որպեսզի ունենանք մեր էության հիմքի վրա կառուցված արժեքային համակարգ, այդ նույն հիմքի վրա կառուցված արվեստ և մշակույթ, հզոր գիտություն, հայերեն լեզվի հարստացում, մտածողության բոլոր համակարգերի հետազոտում, սեփական մտքի դպրոցների հիմնադրում և ծաղկեցում, վերջապես քաղաքակրթական լիարժեք միավոր դառնալ: Այսքանը առանց պետության անհնար է:

Լավ, եթե ինքնության հարցից հանում ենք ազգային ինքության կոմպոնենտը, ապա ստացվում է, որ ես պետք է նստեմ և ստեղծեմ իմ ինքնությունը։

Եվ այո´, և ո´չ: Այո, որովհետև դու ազատ ես լինել ստեղծագործ, ինքդ ես մասնակցում քո ինքնության կերտմանը և չես սպասում, որ դրսից քեզ ինչ-որ կոնցեպտներ կփաթաթեն։ Եվ ոչ, որովհետև մարդիկ մտածում են, որ իրենք լիքը բան են ստեղծում, բայց դա այդպես չէ։ Մենք խոսում ենք հիմա մի լեզվով, և հիմա դու ինձ ասա մի բառ այդ լեզվից, որ դու ես ստեղծել, բայց լեզուն, լեզվամտածողությունը ինքնության կարևորագույն բաղադրիչներից է: Լեզուն է, որ ստեղծում է մշակույթ՝ իր բոլոր շերտերով, թե զուտ կենցաղապահվածքային մակարդակի և թե մինչև գիտական մտածողություն: Իհարկե, այստեղ միշտ կա հավի և ձվի պարադոքսը, սակայն դա էական չէ: Երբ ես գերմաներեն սովորեցի, ինձ ապշեցրել էր տարբեր ժամանակաշրջանում ապրած գերմանացի կոմպոզիտորների երաժշտության կապվածությունը այդ լեզվի, թե ստրուկտուրալ մտածողությանը, թե տաղաչափությանը, թե անգամ ֆոնետիկային: Ես առաջին անգամ ընկալեցի, թե դա ինչքան օրգանական կապ է: Իհարկե, ստեղծագործ մարդը անհատականություն է, սակայն մշակութային սուբստրատից ծնված անհատականություն: Համոզված եմ, որ իսկական ստեղծագործողը իր մշակույթի ֆենիքսն է, այսինքն՝ մոխիրից նոր ծնունդը անհատական մակարդակի վրա: Այդ պատճառով էլ ստեղծագործ մարդու ողջ կյանքը պետք է նման լինի քաջության և հերոսականության մի մեծ ակտի: Այն, որ ստեղծագործ մարդկանց մի հոծ մասը այժմ մեր երկրում չէ, այդ գիտակցության բացակայությունն է, ես էլ միայն վերջերս եկա այդ եզրահանգմանը: Սակայն Հայաստանում բացակայում է նաև միջավայրը, բայց թե դրա, թե միֆերի և իլյուզիաների մասին, որ մենք ունենք, կարող ենք դեռ հաջորդ անգամներին խոսել: Այն, որ մենք հիմա այս վիճակին ենք, հետևանք է նրան, որ մենք սերունդներ շարունակ տապալված ենք:

Սակայն այնպես չէ, որ Եվրոպայում էլ ես խնդիրներ չեմ տեսնում: Ես կասեի, որ սարսափելի մեծ խնդիրներ եմ տեսնում, և ինձ այստեղ չի բավարարում պոստմոդեռնի առաջարկածը։ Ազատության գործոնը եթե չհաշվենք, իհարկե։ Այո, ազատությունը լավ է, մարդը ազատ է ստեղծագործելու, ասենք՝ մենք Սովետական Միության կաղապարի մեջ չենք հիմա, բայց մյուս կողմից էլ՝ այս համընդանուր արժեզրկումը, ինֆլյացիան, որ կա այստեղ (իրականում ամենուր, ուղղակի այստեղ դա ավելի ակնհայտ և գիտակցված է), ինձ դուր չի գալիս։ Դու մեր նախորդ զրույցում մի պահ նշեցիր, որ չես ուզում այլևս խոսել, որովհետև խոսքերը քեզ համար անհեթեթ են դարձել, դա ամենավտանգավոր բան է, նշանակում է՝ մենք շռայլել ենք այդ խոսքերը։ Եթե մենք խոսեինք պատասխանատու և լսեինք պատասխանտու, այդ խոսքը անհեթեթ չէր դառնա։ Նույն բանը ես զգում էի մի քանի տարի առաջ՝ հնչյուններին դիպչելիս։ Դրանք ինձ համար ապուշ մի բան էին դարձել, չէի հասկանում՝ այդ գոյություն ունեցող հնչյունի հետ ինչ անել, դա էլ այն չէր, ինչին ես հավատում էի, ու փորձում էի ինքնություն հաղորդել ամեն մի հնչյունին։ Ես աշխատում էի յուրաքանչյուր հնչյուն կատարյալ դարձնել, բայց հասա Եվրոպա, և պոստմոդեռնի ամբողջ դիսկուրսը, ամեն ինչի համահարթեցումը քանդեց դա։ Կոնկրետ իմ դասարանում այդպես էր։ Ես նստում էի և մի սոլ դիեզ նոտայի վրա օրերով աշխատում էի, ստանում էի իմ պատկերացրած կատարելությունը, կյանքս էի ներդնում դրա մեջ, ու իմ կողքին մարդիկ էին, որոնք երկու րոպեում գրված բան էին ցույց տալիս, և բոլորը դա լուրջ դեմքով քննարկում էին։ Այդ համահարթեցումը, որ պոստմոդեռնին է հատուկ, այդ հարցերը, թե՝ «իսկ ով է ասել՝ որն է ճիշտ ու որն է սխալ», «մենք ոնց իմանանք» և այլն, այս ամենը քանդում է ստեղծագործող մարդուն։ Եվ ես անընդհատ տեսնում էի, որ համաշխարհային գաղափարների ինֆլացիա է տեղի ունենում։ Անդադար։ Ու սա շատ վտանագավոր է։ Մենք տեսանք՝ դա ինչի հանգեցրեց Հայաստանում։ Մենք դա մեր օրինակով տեսանք։ Գիտես, Բեթհովենն ասել է, եթե կա ընտրության երկու տարբերակ, ուրեմն երկու տարբերակներն էլ սխալ են:

Այս ամենը Հայաստանում պատերազմից առաջ էլ էիր տեսնո՞ւմ, թե՞ պատերազմից հետո սկսեցիր նկատել։

Ես պատերազմին սպասում էի 2013 թվականից։

Սպասո՞ւմ էիր պատերազմի։

Այո։ Ես տեսնում էի դա տարբեր մակարդակների վրա: Օրինակ, երաժշտության բնագավառում ես տեսնում էի՝ որտեղ ինչ են ներդնում։ Եվ դա աբսուրդ էր։ Դրսից փողեր էին բերում և ցրիվ տալիս աբսուրդ նախագծերի վրա։ Երեխաներին հավաքում էին տարբեր մարզերի երաժշտական դպրոցներից, բերում էին մայրաքաղաք, կտրում իրենց առօրյա դասերից, մի շաբաթ անհեթեթ բաներ էին անում, վերջում կանգնում մի բան էին նվագում բեմի վրա, ասենք մոտավոր «Հայաստան, իմ սիրելի երկիր, իմ սեր Հայաստան» բովանդակությամբ։ Այդ միջոցներով հնարավոր էր մեկ երաժշտական դպրոց բացել, ընտրել տաղանդավոր քսան երեխայի, ներդրում անել, աշխատել այդ քսան երեխային տալ ամեն ինչ, անել նրանց համար ամեն ինչ, որ նրանցից մեկը կամ երկուսը հետո հանճարեղ երաժիշտ դառնար, ևս մի քանիսը հանճարեղ մանկավարժ, մեկը հասկանա, որ երաժշտությունը իրենը չէ, բայց այդ փորձով գնա դառնա այլ պետքական մասնագետ։ Ես գիտեմ մի բան, որ դրսից եկած ոչ մի գումար չի կարող պետականաստեղծ, պետականապահպան, ընդհանրապես, մեր խնդիրներից ելած գործունեություն խթանել: Նաև արևմտյան փողերը, որոնք ներկայացվում էին որպես արժեքների տարածում, ազատություններ` մեդիայի և ամեն ինչի, կոնցեպտուալ փայլուն, իսկ գործում անբովանդակ, քանի որ քարոզվում էր մի բան, արվում էր մեկ ուրիշ բան:  Իսկ այդ «այլ բանը» հայաստանյան դերակատարների անպատասխանատվությունն էր սեփական երկրի, սեփական գործի հանդեպ, և հարյուրավոր ոչ պրոֆեսինալ մարդիկ, որ նետվեցին դաշտ, հատուկ, կանխամտածված նետվեցին, ուզում եմ դա շեշտել։ Դրա համար ինձ համար ակնհայտ էր, որ կփլվի այս ամենը մի օր։ Ո՞րն է հայրենասիրությունը, ի՞նչ ենք մենք հասկանում «ես սիրում եմ իմ երկիրը» ասելով։ Ես սիրում եմ իմ երկիրը նրանով, որ ես պրոֆեսիոնալ եմ, պատասխանատու և չեմ զբաղվում իմիտացիոն գործունեությամբ: Իսկ այդ մարդիկ չէին սիրում իրենց հայրենիքը և կործանեցին այն։ Իսկ մենք պատժվում ենք նրանց չսաստելու ու չվերափոխելու համար:

Լավ, այս ամենը ակնհայտ տեսնում էիր, իսկ կա՞ր բան, որ հենց պատերազմի ընթացքում բացահայտեցիր, որ մինչ այդ չէիր տեսնում կամ չգիտեիր։

Երևի գերմարդու հետ կապված միտքս, որ սկզբում ասացի։ Մի բան որին ես իմ կյանքի օրոք ականատես եղա, իսկ մինչ այդ միայն լսել էի: Ազնիվ մի տեսակի մասին է խոսքը, ում երկիրը, հայրենիքը առանձնահատուկ ոչ մի նյութական բան չի տվել, բայց նրանք այնքան հոգևոր են (արի ներկայով խոսենք, որ նրանք մեր մեջ միշտ ապրեն), որ իրենց կյանքն են զոհաբերում: Դա այն է, ինչը եթե ես իմ կյանքի օրոք տեսած չլինեի, կհամարեի պաթոս:

Գերմարդու մասին խոսելիս՝ երևի մեկնաբանության կարիք կլինի, թե ինչ նկատի ունես, չմոռանանք գերմանական կոնտեքստը, նացիստների հետ կապված հայտնի դեպքերով պայմանավորված և այն։

Գիտես, դա գերմանացիների խնդիրն է։ Եթե իրենք, լինելով այդքան օժտված, անալիտիկ ազգ, չեն կարողանում ազատվել այդ ամենից․․․ Միգուցե, իրենց պետք է, որ չկարողանան։ Չգիտեմ։ Ինչևէ, ես բոլորվին այլ բան նկատի ունեմ։ Իմ ասած գերմարդը այն գերմարդն է, որին Նիցշեն նկատի ուներ՝ առանց մտածելու, որ այն կվերցնեն և այդ կերպ կաղավաղեն ու կմեկնաբանեն։ Սա մարդ է, որ իր կյանքն է դնում որևէ բանի մեջ՝ լինի դա աշխատանք, լինի դա ստեղծագործություն, լինի դա հայրենիք, լինի դա գաղափար։ Գերմարդը ստատիկ վիճակ չէ, դա իդեալ է, որին մարդը ձգտում է։ Գերմարդ դառնալ անհնար է, իհարկե։ Կա ձգտումը՝ լինելու գերմարդ։ Եվ այն մարդիկ, որ գնացել են պատերազմ այս օրերին, գնացել են իրենց արժեքները, իրենց նախնիների ստեղծած մշակույթը պահպանելու, չեն փախել, չեն ուզել թաքնվել։

Գիտակցված մահվան մասին ես խոսում, ոնց որ արեց Քրիստոս։

Այո։ Քրիստոսն էր գերմարդը։ Եվ մենք տեսանք, որ այսօր կան մարդիկ, որ ընտրեցին այդ ճանապարհը։ Քսանմեկերոդ դարում, հեռու, փոքրիկ, մոռացված մի երկրում, որտեղ պատմիչներից մեկը հինգերորդ դարում գրել էր՝ «Մահ իմացյալ անմահություն է», դարեր անց տասնութ-քսան տարեկան տղաները կանգնում են հանուն իրենց արժեքի, զոհվում են հանուն որևէ բանի։ Սա է մարդուն տարբերում կենդանուց։ Հիմա գամ նախորդ ասածիս։ Պրոֆեսիոնալ մարդը նույն կերպ պիտի վարվի։ Պատրաստ պիտի լինի զոհվելու հանուն իր ստեղծածի, հանուն իր կտավի կամ հանուն իր գրած երաժշտության։ Ես իմ գրած ցանկացած նոտային պիտի վերաբերվեմ այնպես, ինչպես այս տղաները իրենց հայրենիքին։ Ես կարծում եմ, որ այս ձգտումն է, որ պիտի լինի գիտակից մարդու մեջ։

Խոսեցինք ազգայինի շուրջ եղած դիսկուրսի ժամանակավրեպությունից։ Վերադառնալով ինքնության ընկալման հարցին, որը, կարծում եմ, ամենօրյա պրոցես է, ի՞նչ դեր ունեցավ կամ արդյո՞ք որևէ դեր ունեցավ պատերազմը։ Իհարկե, չեմ ակնկալում, որ կնկարագրես այդ 44 օրվա ամեն օրը, բայց եթե հանրանգումարի բերելու լինես․․․

Ես շատ եմ դժվարանում պատերազմի մասին խոսել, որովհետև այդ ամեն ինչի միջով անցել եմ վաղուց։ Ես կարծում եմ, որ այս պատերազմը ես վերապրել եմ 2015-2016 թվականներին նաև, որովհետև ես տեսնում էի, թե ինչպիսի ձախողման ենք մենք գնում, ես տեսել եմ՝ ուր է տանում կոռուպցիան․․․ ամեն օրվա սուտը։ Հիմա այդ սուտը մի այլ՝ ավելի հրեշավոր տեսք է ընդունել, ճիշտը խառնում են հետը այնպես, որ ամեն ինչ ու միանգամից են արժեզրկում։ Ոչ մի բան չես կարողանում էլ ասել։ Եկել հասել ենք դրան։ Էլ չեմ ասում մնացածի մասին․․․ հարկային համակարգ, դատարաններ, ու դու հասկանում ես, որ չես կարող մնալ մի տեղ։ Էլի եմ ասում, բարդ է խոսել պատերազմի մասին։ Ինձ համար ծանր է էմոցիոնալ առումով, բայց բովանդակային առումով ես միշտ տեսել եմ ամեն ինչ, դա կար, իսկ պատերազմի ընթացքում տեսանք՝ այդ ամենը ինչպես ուղղակի դուրս եկավ ջրի երես։ Բացի դրանից՝ մենք առաջին անգամ մեր պատմության վերջին 30 տարվա մեջ ունեցանք դավաճանական վարքագիծ դրսևորած իշխանություն, սկսած միջին օղակներից մինչև վարչապետ: Ստի, լկտիության, ատելության, հաշվերհարդարի տարածում անձամբ վարչապետի կողմից, ու այդ ֆոնին այն հարգանքի խոնարհումները զինվորների աճյուններին, շիրիմներին, այս ամբողջին հաղորդում է ֆարսի երանգ: Մեր տխրահռչակ իշխանության թուրքական լինելը ես այս պատերազմի ժամանակ բացահայտեցի:

Շատ ներքին բաներ ես ասում, բայց դու դրսում ես։ Ես կուզեի, որ մեր ներքինը մի կողմ դնենք ու համաշախարհային մասշտաբով նայենք։ Օրինակ, ես միջազգային հանրության գոյության փաստին էի հավատում ու մեկ էլ տեսա, որ դա չկա։ Կուզեի՝ այդ առումով քո բացահայտումների մասին խոսեիր։

Ես երբեք այդ միջազգային կոչված միֆը չեմ ունեցել։ Երևի չեմ ունեցել, որովհետև իմ ընկերները, օրինակ, գերմանացի կոմպոզիտորներ են, և ես միշտ տեսել եմ, որ իրենք երբեք չեն մտածում նման բաների մասին, իսկ եթե մարդիկ, որոնք, այսպես ասած, ինտելեկտուալ ակունքներում են կանգնած, և դու տեսնում ես, որ իրենք իրականում այդպիսի պսևդոգաղափարներով չեն տառապում, սարսափելի պրագմատիկ են, սթափեցնող է, դա ցույց է տալիս, ոչ չկան այդպիսի իլյուզիաներ։ Այս աշխարհը գիշատիչների աշխարհ է և վերջ։ Ես մտածում էի, որ Հայաստանի կառավարությունը դա հասկանում է։ Ես կուզեի, որ մեզ դատապարտեին ագրեսիայի համար, երբեք չեմ ուզել, որ Եվրոպան մեր համար մահախոսական կարդա, ինչը հիմա անում է: Իրենց կարեկցանքը պետք չի մեզ։ Դա ինձ համար վիրավորական է։

Իսկ նացիոնալիզմի տարրեր արթնացա՞ն մեջդ։

Չէ։ Նացիոնալիստական ոչ մի բան։ Մի բան, որ ինձ համար հստակ է: Ես սենտիմենտալ մակարդակի հայ չեմ, ես չեմ նստում հիմա նայում մեր Հադրութի տան լուսանկարներին կամ հիշում՝ ինչ որ մի ծառը, թուփը: Ես վաղուց սենտիմենտներ չունեմ, ես փորձում եմ լինել ստրատեգիական հայ, և ես գիտեմ, որ Հայաստանը ինձ պետք է, պետք է այլ մակարդակի վրա, քան հիմա է և փորձելու եմ ամեն գնով դրան հասնել: Նաև հասկացա, որ պետք է վերադառնալ Հայաստան։ Պատերազմը ա´յ այդտեղ մի բան փոխեց։ Հիմա մտածում եմ, եթե կան մարդիկ, որ ամեն ինչ թողեցին, գնացին զոհվեցին և դա արեցին հանուն մեր մշակույթի (իհարկե ամեն մեկն իր պատճառով է արել դա, բայց իմ համար մեկ է, դա արվել է, որ օրինակ, մենք հիմա հայերեն խոսենք, որովհետև թշնամիները ուզում են մեր նախնիների ստեղծած ամեն ինչը ոչնչացնել) ուրեմն ես գոնե պիտի ապրեմ և արարեմ Հայաստանում։

Հարցազրույցը՝ Աստղիկ Հակոբյանի