Հայելու պարտությունից սկսվում է գրականությունը
Զրույց արձակագիր Լիլիթ Կարապետյանի հետ
- Արվեստը սեռ ունի՞:
- Կինն ու տղամարդը ստեղծվել են տարբեր և հավասար, որ լրացնեն միմյանց և քայլեն զուգահեռ: Սեռը որոշում է արվեստի ձևը, գույնը, բայց ոչ որակը, որովհետև այս հարցադրումը կանանց դեպքում բացասական երանգով է դրսևորվում, այսինքն` չի կարող լավ գրող կամ մեծ արվեստագետ դառնալ: Եթե մյուս կողմից դիտարկենք, կնոջ բացակայությունը գրականությունում առկա է: Կին գրողը և գրական հերոսը բացահայտման կարիք ունեն: Մինչ այժմ կինը տղամարդկանց կողմից հաճախ ուսումնասիրվել է միակողմանի` արական հայացքով, զուտ սեռական տեսանկյունից: Տվյալ դեպքում կինը գրելու, ապացուցելու և կենսաձև առաջարկելու խնդիր ունի: Հարկավոր է գրող դառնալու և մնալու ամբիցիա ունենալ, բայց կինը տեսակով ամբիցիոզ չէ, այստեղից հենց ծագում է հակասությունը` ուրեմն ինչպե՞ս պետք է դառնա արձակի, տեքստի նվաճող: Ամբիցիայի բացակայությանը փոխարինում է մղումը ու մեծ երազող լինելու փաստը:
Գրողը հետաքրքիր է ոչ միայն իր մտածողությամբ, այլև սեռով: Իգականությունից դեպի արականություն տանող ճանապարհը ազատականացման չի հանգեցնում: Ես, օրինակ, գրելով չեմ ազատագրվում, տպագրված տեքստը արդեն ազատ է: Վերջիվերջո ազատությունը ինքնագիտակցություն է, ինքնությունն ու սեռը առանց փոփոխման ընդունելու կարողություն:
- Քո պատմվածքների կին հերոսների խեղճությունն ու ուժը կբացահայտե՞ս:
- Այդ հերոսները տեսակով մեղմ ու զուսպ են, բայց ընտրություն կատարող կինը չի կարող ավարտվել խեղճ լինելով: Կին հերոսի իմ իդեալը նախաձեռնող կինն է: Նա, ով պատասխանատվություն է կրում իր արարքների համար, և, հետևաբար, դատապարտված է իր ընտրության համար: Կինը անչափ խոցելի է և նույնքան կամային:
- Կերպարներդ հիմնականում անանուն են կամ ներկայացված են անվան առաջին տառով: Ինչո՞վ է դա պայմանավորված` ժանրային առանձնահատկությո՞ւն է, թե՞ կորցնում են իրենց ես-ը:
- Պարզապես ես իրականությունը, որպես այդպիսին, երբեք ուղղակիորեն չեմ արտացոլել, գործող անձանց դեպքում ևս: Միևնույն ժամանակ իմ հերոսները շատ մոտ գտնվող մարդիկ են, որոնց ես թաքցնելու միտում եմ ունեցել, որպեսզի ճշմարտությունը չբացահայտեմ: Նաև դա է պատճառը, որ ուղիղ և ամենակարճ ճանապարհներից միշտ խուսափում եմ:
- Որտե՞ղ է վերջանում փողոցով քայլող Լիլիթը, և որտե՞ղ է սկսվում փողոց հորինող Լիլիթը:
- Փողոցն ինձ համար գոյություն չունի: Կարող եմ ասել, որ ես երբեք փողոցով չեմ քայլում, որովհետև միշտ բացակա եմ փողոցում:
- Փողոցը այլաբանորեն օգտագործեցի: Ապրելու ու հորինման պահերի միջև կա՞ տարբերություն:
- Ես ավելի շատ ապրում եմ հորինման պահը, քան իրականությունը: Ավելի երկար ապրում եմ այն պահերը, որոնք հորինում եմ, քան այն պահերը, որ տեղի են ունենում իրականում: Ավելի երկար հիշում եմ այն զգացողությունները, որ ես հորինել եմ, քան այն զգացումները, որ իրականում ապրել եմ:
- Ի՞նչը ոչ մի դեպքում չես ների քեզ ու դիմացինին ընդհանրապես և ստեղծագործության մեջ մասնավորապես:
- Ես գիտեի, որ այս հարցը տալու ես: :) Ասեմ ուղղակի, որ ես աստված չեմ, որ ներեմ: Ինձ դուր է գալիս այն ամենը, ինչ մարդեղեն է, մարդկային բոլոր թերությունները, չներելու հակումը: Իսկ մարդը, ինձ թվում է, փոքր զգացումների կրող է, հերոսականությունից զուրկ: Ամեն դեպքում կյանքը թելադրում է, ավելի ճկուն գտնվել, քան չներելն է:
- Իսկ ստեղծագործությա՞ն մեջ:
- Գրագողությունը հավանաբար:
- Կա՞ բան, որ ոչ մի դեպքում չես անի:
- Ուզում եմ մտածել… Մի բան չեմ անի հաստատ` թույլ չեմ տա, որ կերտած հերոսիս խղճան:
- Շատ կտրուկ, չոր ես պատասխանում: Ինչո՞ւ չես բացվում:
- Բացվելու համար պետք է հարբած լինել, բայց ես չեմ խմում: ))) Ուղղակի ես չեմ խաղում: Տվյալ դեպքում, եթե չեմ բացվում, դա իմ անկեղծ վիճակն է: Չարտասանված բառը նույնքան ճշմարտացի է, որքան ասվածը: Գրականությունում բառն ու լռությունը իրենց արժեքն ունեն:
- Չհասկացվելու վախ չկա՞:
- Բոլորից պահանջել, որ քեզ հասկանան, անհեթեթ է: Ամեն դեպքում ես երբևէ նման խնդիր իմ առջև չեմ դրել, որ անպայման պետք է հասկացվեմ:
- Խոսակցությունն ով է սկսում` դո՞ւ, թե՞ դիմացինը:
- Դիմացինը: Բայց որքան հեշտությամբ կարողանում եմ լինել երկրորդը հարաբերություններում, նույնքան հեշտությամբ կարող եմ լինել նաև նախաձեռնողը և ամբողջ ղեկավարումը վերցնել ձեռքս և երկու դեպքում էլ մնալ անկաշկանդ: Բայց հիմնականում, կենցաղում խոսակցությունը սկսում է դիմացինը:
- Այսինքն` դու ուղղակի կարիքը չունես երկրորդի, երրորդի… որ մտնի գծված շրջանագծից ներս:
- Երբ մարդիկ խոսում են, ես փակում եմ լսողությունս: Որպեսզի իրենց հասկանամ ու ճանաչեմ, նրանք պիտի լռեն: Այդ դեպքում նույնիսկ կարող եմ ասել` ինչ եզրահանգման եկան: Դիմացինի հետ շփվելու համար պարտադիր չէ խոսել: Ես լռությունը ավելի հեշտությամբ եմ կարդում, քան աղմուկը, խոսքը:
- Փոքրերի հետ ինչպե՞ս ես շփվում:
- Ոչ այնքան հեշտությամբ: Բայց փոքրերի հետ էներգիաները ավելի արագ են փոխանցվում միմյանց, թե՛ դրականը, թե՛ բացասականը: Ես և երեխաներն իրար ավելի լավ ենք հասկանում, քան ես ու չափահաս մարդիկ:
- Քո պատմվածքներում հաճախ կարելի է տեսնել քեզ փոքր տարիքում: Ինչո՞ւ:
- Դա ենթագիտակցորեն է արվում, պարզապես մանկությունս այն շրջանն է, որը չեմ կարողանում մոռանալ: Հիմա շատ քիչ բան է իմ մեջ տպավորվում, շատ քիչ բան է մտնում իմ մեջ, դառնում իմ մասը: Միշտ գնում եմ հետ: Հետ նայելը ինձ երբեմն խանգարում է: Բացի այդ` կարոտում եմ ինձ, իմ բնական տեսակը: Քանի որ մանկությունից հետո փոխվել եմ, մանկության Լիլիթը վերացել է, դրա համար վերադառնում եմ, որ սիրեմ, որովհետև նրան կարոտում եմ շատ հաճախ:
- Հայելիների հետ ո՞նց են հարաբերություններդ:
- Քիչ եմ ինձ նայում հայելու մեջ, քանի որ քիչ եմ հարդարվում: Ու վերջիվերջո ինձ հայելու մեջ նայելու էական կարիք չկա, որովհետև ես ինքս ինձ միշտ տեսնում եմ: Ինձ համար գրականությունը ստեղծվում է այն կետից, որտեղից հայելին դադարում է անդրադարձնել: Հայելին պարտվում է, այդտեղից ինձ համար սկսվում է գրականությունը: Մարդկային երևակայությունը ավելի զորեղ է, քան հայելու առօրեական արտացոլումները:
- Ինքնանկար անելու համար պարտադի՞ր չէ հայելին, ինչպես օրինակ նկարիչների դեպքում:
- Ոչ: Ինքնանկար անելը շատ հեշտ բան է ինձ համար` երևակայության ամենասկզբնական և դյուրին վարժություններից մեկն է: Մի օր ավելի համարձակ կգտնվեմ ու կգրեմ երևակայության «վտանգավոր» տեսիլների մասին:
- Չնայած այն կարծրատիպին, որ արձակագիրները նախ գրում են բանաստեղծություններ, դու միանգամից սկսել ես արձակից: Հետաքրքիր է` քո կերպարները քեզ հետ մեծանո՞ւմ են:
- Իհարկե: Արձակում շատ է ես-ի դիտարկումը, անձի ինքնաճանաչողության խնդիրը, որ ամեն դեպքում, ինձ թվում է, գոնե որոշ ժամանակով, փակվում է «Մենախոսություն երկու ձայնով» գրքով, որը գրքի ամենակարևոր դրույթներից մեկն է: Այս գրքից հետո զուտ ինքնաճանաչողությունը բավարար չի լինի, կգնամ արդեն աշխարհի ճանաչողությանը և ոչ միայն սեփական ես-ի:
- «Մենախոսություն երկու ձայնով». ինչո՞ւ գրքում ներառված պատմվածքներից հենց ա՛յս վերնագիրը դարձավ ժողովածուի խորագիրը:
- Հերոսները չեն տիրապետում երկխոսության արվեստին: Ուզում եմ` բառախաղ չընկալվի: Եթե նկատել ես, գրեթե բոլոր պատմվածքներում երկու կարևոր հերոս է ներկա: Նույնիսկ «Խորհրդավոր նախաճաշը» պատմվածքը (համահեղինակ` Արմեն Օհանյան) ևս երկու հոգու մենախոսություն է, իմ գրքի կտրվածքով: Ավելի հարմար վերնագիր չգտա, որ մյուս պատմվածքները կամբողջացներ, կենթարկեր իրեն:
- Արվեստագետը մենակ մարդ է: Բայց չենք կարող բացառել, որ կողքի մարդկանց ազդեցությունը շատ մեծ է: Մի առիթով Հովհաննես Գրիգորյանն էլ ասաց` դուք չեք կարող չգրել, ձեր կողքին կանգնածները չեն թողնի... «Ցոլքերը» այն տեղն է, որտեղ շրջապտույտի մեջ ես կարծես ընկնում ու գրում ես, գրում ես... Հիմա, որ կյանքի բերումով, ժամանակի սղության պատճառով կտրվել ես այդ միջավայրից, ինչպե՞ս ես դու քեզ որպես գրող դրսևորում:
- Ժամանակ էր հարկավոր, որ հաղթահարեի այդ կապվածությունը: Գրական միջավայրից ու ամեն շաբաթ ընդունվելիք գրական դոզայից կախվածությունը կարողացա ամբողջովին հաղթահարել, բայց դա ինձ միանգամից չտրվեց: Հիմա այդ մասին խոսելն իմ պարագայում արդեն ուշ է: Բացը լրացնում են գրքերը, լրացնում են արվեստի մյուս ճյուղերն ու առհասարակ կյանքը ինքնին: Ես նույնիսկ կենսափորձ չեմ փնտրում: Նա գոյություն ունի, իմ մեջ է կյանքը, իմ շուրջը: Մի օրը կարող է բարձրացնել ու տապալել քեզ: Կարող է ամեն ինչ շենքի նման կառուցվի ու շենքի նման փլվի, ու այդ ամենը ընդամենը մի քանի ժամվա ընթացքում: Կյանքն ընդառաջ է գալիս: Ու պարտադիր չէ, որ ես հանդիպեմ գրողների, գրական կենտրոնում լինեմ, որ գրեմ:
- Ովքե՞ր են քո առաջին քննադատները: Կա՞ն այդպիսիք:
- Առաջին քննադատը ես եմ: Հետո թերևս ամենամոտ ընկերներս: Մինչև ստեղծագործությունը հասնում է թերթ կամ կայք, կամ ընթերցողին, երկար ժամանակ է անցնում, որովհետև ես խուսափում եմ միանգամից պատմվածքս տալ նրան: Մինչև պատմվածքս հասնի ընթերցողին, ամենաքիչը երկու-երեք ամիս անցնում է, այդ ընթացքում ոչ ոք չի կարդում: Անմիջական արձագանքներ չեն լինում. գրում եմ ու պահում:
- Կա՞ ցանկություն փորձարարություններ անելու:
- Տեքստի փորձարարություն` այո, բայց որպես այդպիսին դուետ նախաձեռնելու ցանկություն չկա: Գրականությունը միապետություն է: Ուզում եմ մենակ գնալ ձախողման կամ հակառակը… Եթե նույնիսկ լինեն փորձարարության առաջարկներ, չեմ մերժի, բայց հիմա համենայն դեպս փորձարարություններին մեծ տենչով չեմ վերաբերվում: Կարելի է ուղղակի գրել ու քայլել երկար:
- Մի առիթով ասել ես, որ վեպը քեզ համար հեռավոր երազանք է: Պե՞տք է արդյոք ծավալային առումով ավելի մեծ տարածքների ձգտել: Կան, չէ՞, գրողներ, որ փոքր ծավալ նվաճողներ են, և կան վեպ գրողներ:
- Իրականության և մարդու հնարավոր ամբողջական պատկերացումը ստեղծելու համար պետք է գնալ ավելի խոշոր ստեղծագործությունների: Իհարկե, ծավալը էական չէ, կարևորը լավ գործ գրելն է, բայց այնուամենայնիվ ես ուզում եմ հասնել դրան: Եվ, վերջիվերջո, վեպը գրականության կատարելության արտահայտումն է: Եվ եթե դու կարողանում ես գոնե մի փոքր մոտենալ, դա արդեն խոսում է քո ներուժի մասին, կատարելության հասնելը գրողական ձգտում է:
- Թվում է` ամեն ինչի մասին գրվել է, խոսվել: Գրիչը վերցնելիս չկա՞ այդ զգացողությունը ու չկրկնվելու, նորը ստեղծելու ցանկությունը:
- Ես այդ զգացողությունը չունեմ, որ ամեն ինչի մասին գրվել է: Ինձ միշտ թվում է, զուտ ինտուիտիվ առումով, որ կան բաներ, որոնց մասին երբեք չի գրվել: Կան բաներ իրականության մեջ, որ միայն ես եմ տեսնում: Համենայն դեպս, ես այդ մտայնությամբ եմ գրում, որ այն, ինչ ես տեսնում եմ, ոչ ոք չի տեսնում, գուցե դա իմ սեփականությունն է, արի գրեմ այդ մասին:
- Ի՞նչ ես զգում, երբ այն, ինչ քոնն էր, միայն քոնը, տպագրվում է ու էլ քոնը չէ:
- Մեծ թեթևություն, որ ազատվեցի այդ բեռից: Հետո դատարկության զգացումն է դրան հաջորդում: Այնուհետև սկսում է ստեղծվել նորը, որն էլի իմն է: Զգացողությունների այդպիսի շրջապտույտ է կատարվում:
- Մարդկանց որ կողքից նայում ես, ի՞նչ ես մտածում:
- Տխրում եմ, որովհետև մարդիկ ավելի մռայլ են: Հոգսաշատ, կնճիռներով, տանջված դեմքով, տխուր… Հուսահատ են, հավատի բացակայությամբ, առանց ապագայի տեսլականի… Օտարերկրացիներին նույնքան լավ չեմ զգում, ինչպես տեղացիներին, ու գուցե եթե տխուր էլ են, չեմ նկատի: Տեղացիներինի դեպքում ոնց որ սեփական տեսակի քայքայումը տեսնես: Ռիթմի մեջ, կյանքի բովված դիմագծերով, կոպտացած…
- Ու այդ ամենը զգալով՝ դու սիրո՞ւմ ես մարդկանց:
- Ես հատկապես հենց դրա համար եմ սիրում նրանց: Որ իրենք կան, այդպիսին են և իմ կողքին են:
Զրուցեց Ռուզաննա Ոսկանյանը
- Created on .
- Hits: 3531